قرض و دین همچون پرچمی بر فراز هر منزلی برافراشته شده و تمام خانه ها را در نوردیده است، و بیماری ای است که قلب های آرام را تهدید نموده، وبال گردن مردم شده است.
قرض به حدی فراوان شده است که افراد زیادی را روانه زندان نموده یا آنها را وادار کرده تا دارایی خود را در بنگاه ها بفروش برسانند تا بتوانند اموال و حقوق افراد طلبکار را بپردازند.

بدون شک یکی از آداب قرض، آسان گرفتن بر شخص مقروض است. و دیگر، مطالبه  قرض به طریق نیکو، و گذشت از شخص نیازمند و تنگدست. و از وظایف شخص قرضدار این است که سعی کند تا دین خود را زودتر بپردازد و اگر سرمایه ای به اندازه پرداخت دین خود دارد، در پرداخت آن کوتاهی و تعلل ننماید و قرض را به خوبی بپردازد.
اولین چیزی که بر شخص قرض دهنده لازمی است، اینکه از ربا دوری جوید و اگر مقروض تنگدست است در حق او احسان کند و  به او مهلت بدهد. چنانچه خداوند می فرماید: ﴿ وَإِنْ كَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَى مَيْسَرَةٍ وَأَنْ تَصَدَّقُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ ﴾ [البقرة:280] و اگر (بدهکار) تنگدست باشد، پس مهلت (بدو داده) می‌شود تا گشایشی فرا رسد، و اگر (قدرت پرداخت نداشته باشد و شما همه‌ی وام خود را، یا برخی از آن را بدو) ببخشید، برایتان بهتر خواهد بود اگر دانسته باشید.
و نیز پیامبر اکرم  صلی الله علیه و سلم  می فرمایند: (من أنظر معسراً فله بكل يوم مثله صدقة قبل أن يحل الدين، فإذا حل الدين فأنظره، فله بكل يوم مثلاه صدقة) هر کس تنگدستی را مهلت دهد، قبل از رسیدن زمان پرداخت روزانه برایش به اندازه آن، صدقه نوشته می شود و اگر زمان ادای دین فرا رسید و او را مهلت داد، روزانه ثواب صدقه ی دو برابر آن برایش نوشته می شود.
و اولین چیزی که بر ذمه مقروض است اینکه قرض را به نیکی به صاحبش بازگرداند  و بدون تاخیر دین خود را اداء نماید. ابوهریره  رضی الله عنه  روایت می کند که: (أن رجلاً تقاضى رسول الله صلى الله عليه وسلم، وكان أعرابياً جلفاً غليظاً في خطابه، فأغلظ له، فهمَّ به أصحاب الرسول صلى الله عليه وسلم، فقال عليه الصلاة والسلام: دعوه، فإن لصاحب الحق مقالاً…. فإن خيركم أحسنكم قضاءً) رواه مسلم.
بادیه نشینی قرض خود را با خشونت از رسول الله  صلی الله علیه و سلم  طلبید. اصحابه خواستند تأدیبش کنند ، پیامبر  صلی الله علیه و سلم  فرمود: دست نگهدارید، طلبکار حق سخن گفتن دارد …. بهترین شما کسی است که دین خود را به خوبی بپردازد.
در این زمینه کمترین کاری که می توان کرد، روشنگری پیرامون اهمیت آداب قرض دهنده و قرض گیرنده در اسلام می باشد.
اول: برادر مسلمان من! از قرض گرفتن متنفر باش. حدیث پیامبر  صلی الله علیه و سلم  که امام ترمذی روایت نموده را به یاد آور که فرمود: “نفس المؤمن معلقة بدينه حتى يُقْضَى عنه”  نفس مؤمن تا زمانی که دینش پرداخت نشود، معلق می ماند. و همچنین امام مسلم روایت نموده که نبی رحمت  صلی الله علیه و سلم  فرمودند: “يُغفر للشهيد كل ذنب إلا الدَّين”. تمام گناهان شهید بجز قرض او بخشوده می شود.
دوم:  برادر مسلمان من! تا جایی که امکان دارد و تا زمانی که مجبور نشدی و در تنگنا قرار نگرفتی قرض نگیر. امام بخاری از ام المومنین عائشه رضی الله عنها نقل نموده که: “أن النبي عليه الصلاة والسلام اشترى طعاماً من يهودي إلى أجل ورهنه درعاً من حديد” پیامبر صلی الله علیه و سلم  مقداری خوراکی از شخصی یهودی نسیه کرد و زره خود را به عنوان رهن پیش او گذاشت. یکی از فوائد رهن این ست که شخص برای باز پس گرفتن کالای خود، سعی می کند قرض را زودتر بازگرداند.
سوم: برادر مومن من! قبل از قرض و هنگام قرض و بعد از آن از خدا بترس و از آن قرض برای رفع نیاز خود و خانواده ات بهره ببر و عزم خود را جزم کن تا به مجرد قدرت یافتن، قرض را بازگردانی چرا که خداوند می فرماید: ﴿ وَمَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ يُسْرًا ﴾ [الطلاق: 4]. هر کس که از خدا بترسد و پرهیزگاری کند، خدا کار و بارش را ساده و آسان می‌سازد.
در صحیح ابن ماجه نیز نقل شده که رسول خدا فرمودند: “ما من مسلم يدان دَيْناً يعلم الله منه أنه يُريد أداءه إلا أداه الله عنه في الدنيا”هر مسلمانی که قرض می کند و خداوند می داند که او قصد بازگرداندن آن را دارد خداوند قرضش را ( با فراهم کردن زمینه  برایش) ادا می کند.
چهارم: برادر مسلمانم! بدان که قرض در شب پریشانی و در روز احساس خفت را برای انسان به بار می آورد. علامه قرطبی می فرماید: قرض و دین از آنجا که پریشان حالی و نگرانی فکری برای پرداخت آن و ناخوشایند دانستن دیدن شخص طلبکار و تحمل کردن منت وی را به دنبال دارد، ناخوشایند و ناپسند است.
پنجم: برادر مسلمان! در مورد وثیقه ها(چک ها) بسیار دقت کن، چرا که معمولا دارندگان خود را به دو کار ناپسند وادار می سازند. اول اینکه: آنها را وادار به سرمایه گذاری زیاد و بسیار قرض گرفتن می نماید.
دوم اینکه: اگر نتوانند قرض خود را در زمان معین بپردازند، آنها را به ربا مبتلا می سازند.
ششم: برادرم! از  قسطی خریدن دوری جوی! چرا که خود معاملات قسطی، زمینه ساز و مقدمه ای برای قرض دار شدن می باشند.
هفتم: برادر مسلمان من!همیشه ذکر خدا و دعا و پناه بردن به او بر زبانت جاری باشد و همواره این دعا که پیامبر  صلی الله علیه و سلم  به ما آموخته بر زبانت جاری باشد: «اللهم إني أعوذ بك من الهم والحزن والعجز والكسل والجُبْن والبُخْل وضلع الدَّين وغلبة الرجال» بار خدایا از غم و ناراحتی و ناتوانی و تنبلی و ترس و بخل و غلبه دین و مردمان به تو پناه می برم.
در روایات آمده که پیامبر صلی الله علیه و سلم  همواره دعا می کردند و از خدا می خواستند تا مدیون نشوند.عن عائشة  – رضي الله عنها  – أن رسول الله عليه الصلاة والسلام كان يدعو في صلاته قائلاً: “اللهم إني أعوذ بك من المأثم والمغرم” (أي الدَّين). فقال رجل: يا رسول الله ما أكثر ما تستعيذ من المغرم! فقال رسول الله عليه الصلاة والسلام: “إن الرجل إذا غرم كذب، ووعد فأخلف”.
از ام المومنین عائشه روایت شده که همواره رسول خدا  صلی الله علیه و سلم در نماز این چنین دعا می نمودند:  بار خدایا از گناه و قرض به تو پناه می آورم. شخصی گفت: ای رسول خدا! چرا اینقدر زیاد  از قرض به خدا پناه می برید؟ نبی رحمت  صلی الله علیه و سلم  فرمودند: انسان وقتی قرض دار شد، دروغ می گوید و وعده خلافی می نماید.
از این حدیث فهمیده می شود که پناه بردن به خدا از شر قرض و دین کاری پسندیده است، چرا که قرض منجر به دروغ گفتن و خلاف وعده می شود، علاوه بر آن قرض، ذلت و خفت ببار می آورد.

بقلم: د. زيد بن محمد الرماني
ترجمه : عصمت الله پورمحمد تیموری