اثبات عذاب قبر و رد شبهات وارده بر آن

قبر در اعتقاد مسلمانان یا باغی از باغهای بهشت و یا گودالی از گودالهای جهنم است که خداوند متعال آن را برزخی بین دنیا و آخرت قرار داده که بین آن دو فاصله می اندازد و شبیه ایستگاه انتظار است. مادامیکه عمر انسانها در حیات زندگیشان پایان یافته باشد در قبر عذاب یا نعمت داده می شوند و تا زمانیکه تماماً به سوی قیامت منتقل می شوند در آن متوقف می مانند؛ جایی که محسن بر احسانش و گناهکار بر گناهش جزا داده می شود.

و این مرحله (قبر) غیبی و نهان است؛ عقلها آن را درک نمی کنند و قابل حس نیست؛ مرده از آن خارج نمی شود تا آنچه را دیده برایمان بازگو کند و زنده به سوی اهل قبور نمی رود تا از حالشان با خبر شود. پس پنهان بودن این مرحله از همۀ جوانب بر آن سایه افکنده است و راهی برای شناخت و آگاهی از حقیقت آن جز از طریق کتاب خدا و سنت رسول الله _صلی الله علیه و سلم_ وجود ندارد مگر اینکه انسان بخواهد آن نصوص را نادیده بگیرد و با نصوص به مخالفت بپردازد و عقل و حس را ملاک تشخیص قرار دهد.

به این مناسبت ما در اینجا جملاتی از کتاب و سنت که حقیقت عذاب و نعمتهای قبر را ثابت می کند را ذکر می کنیم.

دلایلی از کتاب و سنت بر عذاب قبر و نعمتهای آن

الله تعالی می فرماید:*النَّارُ یعْرَضُونَ عَلَیهَا غُدُوًّا وَعَشِیا وَیوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ* [۱] «آتش هر صبح و شامگاه بر آنها عرضه می شود و روز قیامت نیز گفته می شود آل فرعون را به شدیدترین عذابها داخل کنید.» عرضه داشتن آتش در اینجا نوعی از عذاب است و آن بدون شک قبل از روز قیامت می باشد؛ زیرا الله تعالی می فرماید:*وَیوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ* «و روز قیامت نیز گفته می شود آل فرعون را به شدیدترین عذابها داخل کنید.» و این امر بر عذاب قبر دلالت می نماید و معنی این آیه را حدیثی که بخاری و مسلم از ابن عمر روایت می کنند، تأیید می کند آنجا که می فرماید: *إِنَّ أَحَدَکمْ إِذَا مَاتَ عُرِضَ عَلَیهِ مَقْعَدُهُ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِی إِنْ کانَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَمِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَإِنْ کانَ مِنْ أَهْلِ النَّارِ فَمِنْ أَهْلِ النَّارِ یقَالُ هَذَا مَقْعَدُک حَتَّى یبْعَثَک اللَّهُ إِلَیهِ یوْمَ الْقِیامَةِ* (هرگاه یکی از شما بمیرد جایگاهش را شب و روز به او نشان دهند؛ اگر از اهل بهشت باشد جایش را در بهشت به او می نمایانند و اگر از اهل آتش باشد جایش را در آتش بر او عرضه می دارند به او گفته می شود این جایگاه توست تا اینکه خداوند در روز قیامت به سوی آن تو را زنده می کند.)

همچنین از دلایل اثبات عذاب قبر این آیه قرآن می باشد که می فرماید: *فَذَرْهُمْ حَتَّى یلَاقُوا یوْمَهُمُ الَّذِی فِیهِ یصْعَقُونَ (۴۵) یوْمَ لَا یغْنِی عَنْهُمْ کیدُهُمْ شَیئًا وَلَا هُمْ ینْصَرُونَ (۴۶) وَإِنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا عَذَابًا دُونَ ذَلِک وَلَکنَّ أَکثَرَهُمْ لَا یعْلَمُونَ* [۲] «ایشان را به حال خود واگذار تا ملاقات کنند روزی را که در آن بیهوش می شوند روزی که مکر و کیدشان کارساز نیست و یاری داده نمی شوند و برای کسانی که ظلم کردند عذاب دیگری نیز وجود دارد ولی بیشترشان نمی دانند.» طبری در تفسیر این آیه *وَإِنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا عَذَابًا دُونَ ذَلِک* [از ابن عباس نقل می کند که گفت: منظور عذاب قبر پیش از عذاب قیامت است.] و همچنین الله تعالی می فرماید: *وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ فِی غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلَائِکةُ بَاسِطُو أَیدِیهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَکمُ الْیوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا کنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ غَیرَ الْحَقِّ وَکنْتُمْ عَنْ آیاتِهِ تَسْتَکبِرُونَ* [۳] «و اگر ظالمان را در هنگام شداید مرگ می دیدی که ملائکه دستهایشان را گشوده اند و می گویند: نفسهایتان را خارج کنید و به خاطر آنچه به ناحق بر خدا بستید و از آیات او استکبار نمودید امروز به عذاب خوار کننده جزا داده می شوید.» قول و سخن ملائکه عذاب که *الْیوْمَ* می گوید بر زمان حاضر دلالت می کند و آن بدون شک قبل از روز قیامت است که دلالت می کند بر اینکه کافران قبل از زنده شدن و حساب و کتاب عذاب می شوند. اینها بعضی از آیاتی بودند که بر عذاب قبر دلالت می نمودند و احادیث در این زمینه بسیارند که به چند نمونه از آنها اشاره می کنیم:

از زید بن ثابت _ رضی الله عنه _ روایت است که گفت: یکبار همراه پیامبر _صلی الله علیه و سلم _ در محوطه ای که متعلق به بنی نجار بود قرار داشتیم رسول خدا بر استر خویش سوار بود؛ ما هم همراه ایشان بودیم در آن نزدیکی با تعدادی گور روبه رو شدیم. پیامبر _صلی الله علیه و سلم _ گفت:**مَنْ یعْرِفُ أَصْحَابَ هَذِهِ الْأَقْبُرِ؟ فَقَالَ رَجُلٌ أَنَا. قَالَ فَمَتَى مَاتَ هَؤُلَاءِ؟ قَالَ مَاتُوا فِی الْإِشْرَاک. فَقَالَ إِنَّ هَذِهِ الْأُمَّةَ تُبْتَلَى فِی قُبُورِهَا فَلَوْلَا أَنْ لَا تَدَافَنُوا لَدَعَوْتُ اللَّهَ أَنْ یسْمِعَکمْ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ الَّذِی أَسْمَعُ مِنْهُ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَینَا بِوَجْهِهِ فَقَالَ تَعَوَّذُوا بِاللَّهِ مِنْ عَذَابِ النَّارِ. قَالُوا نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ عَذَابِ النَّارِ. فَقَالَ تَعَوَّذُوا بِاللَّهِ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ قَالُوا نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ** [۴] (چه کسی یاران این قبرها را می شناسد؟ مردی گفت: من. پیامبر _صلی الله علیه و سلم _ فرمود: آنها چه وقت مردند؟ گفت: در دوران شرک مردند. رسول الله _صلی الله علیه و سلم_ فرمود: همانا این امت در قبرهایشان امتحان و آزمایش می شوند. اگر ترس از دفن نکردن مرده هایتان نبود از خدا می خواستم که عذاب قبر را بشنوید همانطور که من می شنوم سپس رویش را به ما کرد و گفت: از عذاب آتش به خدا پناه ببرید. گفتند: از عذاب آتش به خدا پناه می بریم پس گفت: از عذاب قبر به خدا پناه ببرید. گفتند: از عذاب قبر به خدا پناه می بریم.)

از عائشه _ رضی الله عنها _ روایت است که گفت: *دَخَلَتْ عَلَی عَجُوزَانِ مِنْ عُجُزِ یهُودِ الْمَدِینَةِ فَقَالَتَا إِنَّ أَهْلَ الْقُبُورِ یعَذَّبُونَ فِی قُبُورِهِمْ، قَالَتْ فَکذَّبْتُهُمَا وَلَمْ أُنْعِمْ أَنْ أُصَدِّقَهُمَا فَخَرَجَتَا وَدَخَلَ عَلَی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیهِ وَسَلَّمَ فَقُلْتُ لَهُ یا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ عَجُوزَینِ مِنْ عُجُزِ یهُودِ الْمَدِینَةِ دَخَلَتَا عَلَی فَزَعَمَتَا أَنَّ أَهْلَ الْقُبُورِ یعَذَّبُونَ فِی قُبُورِهِمْ فَقَالَ صَدَقَتَا إِنَّهُمْ یعَذَّبُونَ عَذَابًا تَسْمَعُهُ الْبَهَائِمُ قَالَتْ فَمَا رَأَیتُهُ بَعْدُ فِی صَلَاةٍ إِلَّا یتَعَوَّذُ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ* [۵] (دو پیره زن از یهودیان مدینه بر من وارد شدند. گفتند: همانا اهل قبور در قبرهایشان عذاب داده می شوند. من آنها را تکذیب کردم و از درستی آن بی اطلاع بودم. آنها خارج شدند و رسول الله _صلی الله علیه و سلم_ بر من وارد شد. به او گفتم: ای رسول خدا: دو زن پیر از یهودیان مدینه پیش من آمدند و گمان می کردند که اهل قبور در قبرهایشان عذاب داده می شوند. رسول الله _صلی الله علیه و سلم_ فرمود: راست گفتند. براستی ایشان عذاب داده می شوند عذابی که حیوانات آن را می شنوند. عائشه _ رضی الله عنها _ گفت: از آن هنگام به بعد همیشه رسول الله _صلی الله علیه و سلم_ پس از نماز از عذاب قبر به خدا پناه می برد.)

**عَنْ أَبِی هُرَیرَةَ عَنْ النَّبِی صَلَّى اللَّهُ عَلَیهِ وَسَلَّمَ أَنَّهُ کانَ یتَعَوَّذُ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ وَعَذَابِ جَهَنَّمَ وَفِتْنَةِ الدَّجَّالِ** [۶] (از ابوهریره _ رضی الله عنه _ روایت است که پیامبر _صلی الله علیه و سلم _ از عذاب قبر و عذاب جهنم و فتنه دجال به خدا پناه می برد.)

از ابن عباس _ رضی الله عنهما _ روایت است که: پیامبر _صلی الله علیه و سلم _ بر دو قبر گذشت؛ فرمودند:**إِنَّهُمَا لَیعَذَّبَانِ وَمَا یعَذَّبَانِ فِی کبِیرٍ أَمَّا أَحَدُهُمَا فَکانَ لَا یسْتَتِرُ مِنْ الْبَوْلِ وَأَمَّا الْآخَرُ فَکانَ یمْشِی بِالنَّمِیمَةِ** [۷] (این دو عذاب می شوند و عذابشان به خاطر چیز بزرگی نیست، یکی از ایشان خود را از ادرار پرهیز نمی نمود و دیگری در بین مردم سخن چینی می کرد.)

علامه ابن عز حنفی در شرح طحاویه می گوید: [به تحقیق اخباری که از رسول الله _صلی الله علیه و سلم_ در باره اثبات عذاب قبر و نعمتهای آن و سؤال دو ملائکه روایت شده به تواتر رسیده است_ برای کسی که اهل قبول حق باشد_. لذا واجب است به آن اعتقاد و ایمان داشته و نسبت به کیفیت آن سخن نگوییم، زیرا عقل برای درک موجود بودن آن نیاز به کیفیتش ندارد؛ چون دانستن آن به او واگذار نشده است.] ابوالحسن اشعری در ابانه می گوید: بر آن_ یعنی عذاب قبر و نعمتهای آن_ اجماع صحابه و تابعین _ رضی الله عنهم _ وجود دارد.

شبهات کسانی که عذاب قبر را انکار می کنند و رد بر آنها

از جمله آنچه که انکار کنندگان عذاب و نعمتهای قبر به آن استناد می کنند سخن الله عزوجل است که می فرماید:*لَا یذُوقُونَ فِیهَا الْمَوْتَ إِلَّا الْمَوْتَةَ الْأُولَى* [۹] «در آن جز مرگ اولی، مرگی را نخواهند چشید.» می گویند: اگر در قبرشان زنده می شدند یک بار در دنیا و بار دیگر در برزخ مرگ را می چشیدند.

و بر انکار خویش به قول الله تعالی نیز استناد می کنند *وَمَا أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی الْقُبُورِ* [۱۰] «و تو نمی توانی کسانی را که در قبر هستند شنوا گردانی.» می گویند: هدف آیه تشبیه کردن کافران به اهل قبور در نشنیدن است؛ اگر مرده در قبرش زنده بود یا احساس می کرد خداوند آنها را به مرده تشبیه نمی کرد.

اما از جهت عقلی می گویند: ما شخصی را می بینیم که به صلیب کشیده شده و در این حالت می ماند تا اینکه اجزای بدنش از بین می رود. ما در آن هیچ علامت حیاتی که نشان دهنده عذاب یا نعمت باشد، نمی بینیم. مردی در آتش می سوزد و گوشتش تکه تکه می گردد اما ما اثری از عذاب یا نعمت نمی بینیم.

در جواب شبهه اول می گوییم: ایمان به زنده بودن مردگان در قبر مقتضی این نیست که باید حیات برزخشان با حیات دنیا یکی باشد، بلکه عالم برزخ حیاتی مخصوص به خود دارد که الله سبحانه و تعالی آن را برای ایشان مقدر کرده است. و لازم نیست امواتی که عذاب یا نعمت داده می شوند همچنانکه منکران می گویند بار دیگر بمیرند زیرا حیات آن دو (برزخ و دنیا) با هم مساوی نیست و هر کدام حیات مخصوص به خود را دارند.

منشأ اشتباه نزد انکار کنندگان عذاب قبر این است که گمان می کنند مرده به طور کلی از بین رفته و چیزی احساس نمی کند و این چیزی است که نصوص شرعی برگرفته از کتاب و سنت آن را رد می نماید. در ضمن این آیه در سیاق شکرگزاری بر اهل بهشت است که در آن جاودانند؛ دیگر مرگی را نمی چشند جز آنچه بار اول در حیات اولی چشیدند. در آیه سخنی از عذاب و یا نعمتهای قبر نشده و آیه بحثی در باره آن ننموده است پس استدلال به آن قرار دادن چیزی در جایی است که به آن تعلق ندارد.

اما در جواب شبهه دوم باید گفت: آیه در صدد تشبیه کردن حال کافران به اهل قبور از این جهت که شنیدن موعظه و آیه نفعی به حالشان ندارد، می باشد. پس آیه شنیدن را نفی نمی کند بلکه بهره مند شدن از شنیدن را نفی می کند. زیرا کافران که مراد آیه آنها هستند به مردگان تشبیه شده اند بدون شک آیات را می شنوند ولی از آن بهره ای نمی برند.

این رد استدلالهایی بود که به وسیله نصوص بر انکار عذاب یا نعمت های قبر استناد می کردند.

اما استدلالهایشان به عقل و حس از جهاتی قابل رد است:

    الله تعالی دانستن آنچه که برای میت اتفاق می افتد را بر ما پوشانیده است تا دفن مردگان را ترک نکنیم. رسول الله _صلی الله علیه و سلم_ می فرماید: *إِنَّ هَذِهِ الْأُمَّةَ تُبْتَلَى فِی قُبُورِهَا فَلَوْلَا أَنْ لَا تَدَافَنُوا لَدَعَوْتُ اللَّهَ أَنْ یسْمِعَکمْ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ* [۱۱] (همانا این امت در قبرهایشان امتحان و آزمایش می شوند. اگر ترس از دفن نکردن مرده هایتان نبود از خدا می خواستم که عذاب قبر را بشنوید.)
    اینکه ما عذاب یا نعمت مرده را نمی بینیم به معنی عدم وجود آن نیست. خداوند دارای قدرت نامحدود می باشد و قادر است مرده ای را که سوخته یا جسدش خورده شده عذاب یا نعمت دهد و هیچ چیزی نمی تواند خداوند را درمانده کند و او بر هر چیزی قادر است.
    ما امروز انواع مختلف راههای مجازات را می دانیم که بر جسم اثری ندارند مانند برق گرفتگی یا عذاب روحی و آن انواعی از عذاب هستند که چه بسا شدت و سختی آن از زخم و آثاری که در جسم به وجود می آورد، بیشتر باشد.
    ایمان به غیب از اصول ایمان ماست که عذاب قبر نیز از آن جمله می باشد. انکار عذاب و نعمتهای قبر به خاطر اینکه آن را نمی بینیم و یا احساس نمی کنیم دری را به سوی انکار ایمان به غیب باز می کند. ملائکه نگهبان احوال ما هستند و حسنات و گناهان ما را می نویسند در حالیکه ما آنها را نمی بینیم اما با این حال به آن ایمان داریم همچنین جنها نیز جزو امورات غیبی هستند که ما آنها را نمی بینیم. آیا ندیدن ما می تواند دلیلی برای انکار امورات غیبی باشد؟

و صل الله علی سیدنا محمد و علی آله و صحبه وسلم
منبع: امت آنلاین