چندی پیش سایت عرب زبان (ساسه بوست) مقاله ای تحت عنوان «القمار في طهران: الليل هنا ليس إسلاميًّا!» ،  «قمار در تهران: اینجا شب ها اسلامی نیست!» به قلم (رفیده طه) بر خروجی خود گذاشت و ترجمه فارسی این مقاله در سایت شیعه آنلاین قرار گرفت. نگارش مقاله به نحوی ست که گویا صاحب اثر در یک مطالعه و تحقیق میدانی به این نتیجه رسیده است که در بعضی از محلات کلان شهر تهران، قمار و قماربازی پدیده ای عادی و غیر اعجاب آور است، وی حتی با صاحبان قمارخانه ها مصاحبه نموده و نظر و نگرش آنها را نسبت به قمار و وجود قمارخانه در تهران بررسی نموده است.

اما نکته این است که نه تهران تمام ایران است و نه آن محله، تمام تهران، وجود خیر و شر و خوبی و بدی را نمی توان در هیچ مکانی منتفی دانست ، خطا از هر شخصی، به جز معصومین که پیامبران باشند، سرمی زند. قمار نیز از قاعده مستثنی نیست، معضل قمار در تمام جوامع و نیز شهرهای ایران به قطع به طرق متعدد  وجود دارد و هیچ کس نمی تواند منکر آن گردد.

از این رو بر آن شدیم طی جستاری کوتاه، به پدیده قمار و چالش های برخاسته از آن بپردازیم.

در مورد تاریخ پیدایش قمار می توان به یادداشت دانشنامه بزرگ «ویکی پدیا» بسنده کرد که می نویسد: « منبع اولیهٔ پیدایش قمار ناپیداست. چینی‌ها برای نخستین بار ۲۳۰۰ سال پیش از میلاد مسیح انجام قمار را ثبت کرده اند ولی قمار در تمام جوامع و دوره‌های تاریخی به چشم خورده است. از دوره‌های یونان و روم باستان و ایران باستان تا ناپلئون و دربار فرانسه و انگلیس قصه‌های بسیاری سرشار از بازی‌های مختلف بر سر پول و اموال یکدیگر بر مبنای شانس و احتمالات دیده می‌شود. »

اما بر اساس شواهد تاریخی و یافته های باستانی، از شهر سوخته زابل، چیزی شکل تخته نرد یافته شده که حاکی از قدمت رواج این عادت در بین ایرنیان است.

با نگاه به تاریخ اسلام و خاستگاه آن؛ یعنی شبه جزیره عربستان، شواهد و قرائن زیادی وجود دارد که این معضل، گریبان گیر اعراب جاهلیت نیز بوده و به نوعی نگاهی افتخار گونه بدان داشته اند، چنانچه علامه ندوی در کتاب سیرت خود پیرامون مشکلات و معضلات روحی و روانی جامعه عرب آن زمان می نویسد: «فقد فشا فيهم القمار، والميسر، وافتخروا به» ، ( قمار در میان آنها عام شده بود، به نحوی که بدان افتخار می ورزیدند ).

و یا دکتر جواد علي در کتاب «المفصل فى تاريخ العرب قبل الإسلام » می نویسد: “القمار” من الألعاب المتفشية كثيرًا بين الجاهليين، . 126/9 ( قمار یکی از بازی های رائج در بین جاهلین بود.)

اما آنچه باعث تغییر نگرش ما نسبت به قمار شده ، دین است. بر کسی پوشیده نیست که آموزه های دینی که شالوده جامعه اسلامی و مدینه فاضله را تشکیل می دهند، اگر آنطور که باید در زندگی عملی شوند ، قطعا جامعه ای با ثبات و با امنیت را به ارمغان می آورند. چرا که دین می خواهد انسان هدفمند زندگی کند.

قبل از پرداختن به مبحث قمار از نگاه دین، یادآور می شویم که قمار در بسیاری از کشورهای غیر اسلامی نیز ممنوع هست. چنانچه در مورد قمار در امریکا آمده است: بعضی از ایالت ها، هر نوع قمار بازی را ممنوع کرده اند. این ایالت ها عبارتند از: اوکلاهما، ایلینویز، ایندیانا، نوادا، ارگون، داکوتای جنوبی، واشنگتن و مونتانا. بر اساس قوانین فدرال، بانک ها، مجاز به انتقال مبالغ به دست آمده از بازی های آنلاین قمار نیستند. (ایران هشدار)

اما در مورد نگاه اسلام به قمار باید گفت: دین اسلام به قمار نگاهی منفی داشته و آن را بر پیروانش حرام ساخته است.

خداوند متعال در آیات 91-90 سوره مائده، اهل ایمان را به اجتناب و دوری گزیدن از شراب ، قمار و… امر نموده است و می فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ . إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلَاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ»،  (ای مؤمنان! میخوارگی و قماربازی و بتان (سنگیی که در کنار آنها قربانی می‌کنید) و تیرها (و سنگها و اوراقی که برای بخت‌آزمائی و غیبگوئی به کار می‌برید، همه و همه از لحاظ معنوی) پلیدند و (ناشی از تزیین و تلقین) عمل شیطان می‌باشند. پس از (این کارهای) پلید دوری کنید تا این که رستگار شوید. اهریمن می‌خواهد از طریق میخوارگی و قماربازی در میان شما دشمنانگی و کینه‌توزی ایجاد کند و شما را از یاد خدا و خواندن نماز باز دارد. پس آیا (از این دو چیزی که پلیدند، و دشمنانگی و کینه‌توزی می‌پراکنند، و بندگان را از یاد خدا غافل می‌کنند، و ایشان را از همه‌ی عبادات، به ویژه نماز که مهمترین آنها است، باز می‌دارند) دست می‌کشید و بس می‌کنید؟!

آنطور که در روایات تاریخی و متون حدیثی نقل کرده اند، به مجرد نزول این آیات، صحابه ـ رضی الله عنهم ـ از قماربازی و شراب نوشی و دیگر امور باز داشته شده دراین آیات، دست کشیده و راه بندگی و مسیر صحیح مسلمانی را برگزیدند.امام احمد در مسند خود، واکنش اصحاب به این فرمان الهی را اینگونه به تصویر می کشد: «وَكَانَ النَّاسُ يَشْرَبُونَ حَتَّى يَأْتِيَ أَحَدُهُمُ الصَّلَاةَ وَهُوَ مُفِيقٌ. ثُمَّ أُنْزِلَتْ آيَةٌ أَغْلَظُ مِنْ ذَلِكَ: {يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ} [المائدة: 90] ، فَقَالُوا: انْتَهَيْنَا رَبَّنَا ( بعضی از مردم در حالی که به حال طبیعی خود نبودند به نماز می آمدند تا اینکه آیه سختگیرانه تر نسبت به شراب نازل شد{يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ}  همه گفتند: بار الها! دست کشیدیم. )

چند نکته دراین آیه قابل تامل است. اول: قمار در رده میگساری قرار گرفته است. دوم: قمار از کارهای شیطانی می باشد که منافی با رستگاری انسان هست، چنانچه خداوند اجتناب از این ها را مقارن با رستگاری دانسته است. سوم: ازبین رفتن روابط دوستانه و برادری و ایجاد کینه، تنش و عداوت، از اصلی ترین پیامدهای ناخوشایند قمار است و نکته چهارم که از همه مهمتر است، باز آمدن قمارباز از بندگی و یاد خدا است. حال آنکه عبادت خدا، از اصلی ترین دغدغه های ذهنی و عملی هر فرد معتقد و پایبند به اسلام بر شمرده می شود. علامه ابن حجر در مورد حرمت قماربازی و دعوت به آن می نویسد: «القمار حرام باتفاق و الدعاء الی فعله حرام» ( قمار به اتفاق اهل علم حرام هست و فراخواندن به قمار نیز حرام است.) ( موسوع نضره النعیم 5587)

پیامدهای قمار:

1- غفلت از یاد خدا: چنانچه پیشتر گذشت، طبق نص صریح آیه، اصلی ترین بحران برای فرد قمارباز، غفلت از بندگی خدا و دور شدن از مسیر عبادت می باشد، چرا که شیطان چنان در نهاد و اندیشه او رسوخ کرده ولانه می گزیند که شعائر و مناسک دینی کمترین جایگاهی در ذهن وی نداشته و نسبت به امور اخروی بی پروا می گردد. می توان گفت:  یکی از اصلی ترین علل ریشه دواندن قمار در جوامع بشری، عدم اعتقاد راستین و راسخ به باورهای دینی می باشد.

2- اعتیاد به قمار: در قمار، یا برد است و یا باخت، قمارباز اگر ببرد، طمع و آز او را دوباره به طرف قمار می کشاند وخواه ناخواه در منجلابی اغوا کننده فرو می ورد. و اگر ببازد، دچار نوعی عقده و کینه شده و برای التیام روحی و روانی خود، در پی این است تا با نبردی دوباره، مرهمی بر درد پیشین بنهد، و در این صورت، ناخود آگاه به میدان کشیده می شود. سایت عصر ایران در گزارشی با همین محوریت، توصیه ی یک قمار باز به سایرین را اینگونه می نویسد: آقای قمارباز نصیحتی هم برای جوان‌ها دارد: «هیچ وقت سراغ قمار نروید چون اعتیادآور است. یک بار که بروید یا می‌برید یا می‌بازید. اگر ببرید باز هم هوس می‌کنید قمار کنید. اگر هم ببازید مثل مار به خود می‌پیچید و منتظرید تا دوباره شرکت کنید بلکه این بار ببرید و جبران مافات شود. خلاصه در هر صورت چیزی جز گرفتاری و بدبختی ندارد. خیلی‌ها را دیده‌ام که از این راه زندگی و دار و ندارشان را از دست داده‌اند و آواره کوچه و خیابان شده‌اند. آنها هم که پولی به دست می‌آورند پول حرام است و برایشان برکتی ندارد. اینها را یک آدمی به شما می‌گوید که خودش تا بیخ در این منجلاب غرق شده، پس شما را به خدا سراغ این چیزها نروید.»

3- ایجاد تنش های اخلاقی: رذایل اخلاقی دامنه ی وسیعی دارد، به نحوی که هر گناه یا صفت بد، قطعا می تواند منشأ گناهان و صفات ناخوشایند دیگری همسان یا بدتر از خود باشد، مثلا صفت حسد می تواند معایبی از قبیل دروغگویی، غیبت نمودن، تهمت زدن، بخل و … را بوجود آورد و در این میان، قمار نیز  از این قاعده مستثنی نبوده و می توان عامل زایش صفاتی از قبیل دروغگویی، خیانت، سرقت، نزول خواری، تضییع حقوق دیگران و … گردد.

4- درآمد زایی از طرق نامشروع: دست یابی به سرمایه ی باد آورده و درآمد زایی، اصلی ترین خواسته و نیاز قمارباز است، چه آنکه فرد بدون سرمایه، نمی تواند وارد این گود شود. قمارباز برای جبران حسرت ها و از دست داده هایش و یا برای شرکت جستن در نبردهای بزرگتر (به زعم خودش) نیاز به سرمایه و توان مالی بیشتری دارد، از همین رو سعی می کند تا به هر نحو ممکن، و از طریق نزول خواری، اختلاس، سرقت و … سرمایه ای به دست آورد.

5- افزایش تنش های خانوادگی: بی برنامگی و ایجاد اختلال در روند زندگی نیز از ملموس ترین ثمرات شجره خبیثه قمار می باشد، این معضل در نشست و برخاست ها و آمد و شدهای فرد ـ  مجرد یا متاهل ـ تاثیر می گذارد، و این تغییر روش باعث ایجاد کنش از طرف افراد خانوده اعم از والدین و یا همسر شده و قطعا باعث پیدایش اختلافات خانوادگی می گردد و چه بسا که منجر به طلاق  گرد، چنانچه جامعه شناسان نقش قمار را در افزایش طلاق بی تاثیر نمی دانند.

5- عقیم ساختن استعدادها: ابتکار و خلاقیت، زائیده ی نیاز و استعداد افراد هست، پیشرفت انسان در بُعد مادی، دلیلی روشن بر این مدعاست، اما اگر بشر زمانی احساس بی نیازی کند، قطعا تنبل و سست می شود که این، فرجام ناخوشایندی را برایش رقم خواهد زد، قمار نیز از ابزارهاییست که فرد، بدون کَدّ یمین و عرق جبین گهگاهی به ثروت و سرمایه هنگفتی دست می یابد. دکتر طباره در مورد این ضرر قمار می نویسد: یکی از مضرات قمار این ست که قماربازان را از حرکت در راه راست برای کسب معاش منحرف می سازد و آنان را تنبل و بیکاره به بار می آورد، طوری که همیشه به این انتظار می نشیند که از طریق وهمی و شانس روزی نامشروع خود را به چنگ آورد و استعداد و ثمرات عقلی خدادای را تضعیف نماید و کارهایی مانند زراعت وتجارت و صنعتی که باعث پیشرفت ملت هاست را رها سازد و وقت خویش را بی فایده ضایع سازد. ( روح الدین الاسلامی 579)

راهکارهای باز داشتن از قمار

1- تقویت بنیه دینی و اعتقادی: قطعا دین و اعتقاد ( جدای از صحیح یا غیر صحیح بودن آن)، اصلی ترین نقش را در جهان بینی هر فرد بازی می کنند و عملکرد هر فرد یا جامعه دینی را می توان بازتابی از باورهای آنان دانست، در جامعه ی اسلامی زمانی می توان به زدوده شدن بدی ها و ناهنجاری ها امید داشت که باورهای جمعی و ارزش ها، رنگ و لعاب دینی گرفته باشند، یعنی چیزی را که دین ارزش دانسته باشد، جامعه هم آن را به عنوان ارزش بپذیرد، و اگر دین چیزی را ضد ارزش می داند، اذهان عامه آن را ضد ارزش بداند، چرا که به صرف آگاهی داشتن، نمی توان هیچ کار و برنامه ای را مفید و تاثیرگزار دانست.

2- ایجاد برنامه ها وتفریحات سالم: تعداد زیادی از معتادان به قمار، در وهله ی اول فقط از روی خوشگذرانی و نبود تفریحات سالم به قمار روی آورده اند و بعدا به عنوان صیدی در کمند این کفتار افتاده اند. از این رو مسئولین باید امکانات و شرائط را به نحوی فراهم نمایند تا از اوقات فراغت که جزء لاینفک زندگی هر فرد هست، به نحوی مثبت و مفید استفاده شود.

3- متنوع کردن فرهنگ سازی دینی: یکی از مشکلات دینی ما این ست که هنوز اکثر متدینان ما بر این باوراند که تنها راه اصلاح و نیکو سازی  جامعه، منابر و مجالس وعظ و نصیحت می باشد. گرچه خودم به عنوان یک فرد ملبس به لباس روحانیت ، قطعا نمی توانم نقش منبر و محافل دینی را انکار کنم، اما با وجود تنوع امکانات و ابزار کنونی و بالاخص دنیای مجازی، باید بپذیریم و به خود بقبولانیم که باید از دیگر ابزارهای روز در راستای فرهنگ سازی دینی استفادهی  بهینه کرد.

بخاطر اجتناب از طولانی شدن جستار، به بعضی دیگر از راهکارها، به صورت گذرا پرداخته می شود که عبارتند از: برخورد قانونی با افراد قمار باز، مسدود نمودن قمارخانه ها تحت هر عنوانی که باشند،  فراهم نمودن زمینه های متعدد سرمایه گذاری، چرا که یکی از اصلی ترین علل گرایش به قمار بازی، نگرش مالی بدان می باشد.

نهایتا اینکه: قمارباز به خود و کارش نگاهی مثبت دارد، این ما هستیم که باید قبح و زشتی این کار را برایش آشکار سازیم.

امیداست حضرت حق به ما درایت و فهم بدهد تا به سمت و سویی که رشد و تعالی اخروی و دنیوی ما را در بر دارد، حرکت کنیم.

نگارنده: عصمت الله تیموری