خاستگاه و تحصیلات
دکتر یوسف قرضاوی رحمه الله در روستای «صفت تراب» مرکز محله الکبری در مصر به دنیا آمد؛ به نوشته حافظ ابن حجر و دیگر نویسندگان، عبدالله بن حارث بن جزء الزبیدی آخرین صحابه‌ای که در مصر وفات کرده است در این روستا مدفون است. تاریخ ولادت قرضاوی رحمه الله مصادف با ۹/۹/۱۹۲۶م می‌باشد؛ وی در حالی که کمتر از ده سال داشت، حفظ قرآن را در روستای یادشده به پایان رساند و تجوید را به صورت کامل فرا گرفت. سپس وارد دانشگاه الازهر شد و دوران ابتدایی و متوسطه را با رتبۀ ممتاز طی کرد. با این که در آن زمان به خاطر برخی فعالیت‌هایی که داشت، چندین بار بازداشت شد، اما توانست با رتبه دوم کشوری قبول شود.
وی سپس وارد دانشکده اصول دین دانشگاه الازهر شد، و در سال ۱۹۵۲ م تا ۱۹۵۳م از میان یکصد و هشتاد نفر از هم‌کلاسی‌هایش در تحصیلات عالیه رتبه نخست را به دست آورد. در سال م۱۹۵۴ م در دانشکده زبان عربی اجازه تدریس یافت و در میان پانصد نفر از همکلاسی‌هایش که از فارغ التحصیلان سه دانشکده الازهر بودند، رتبه نخست را کسب کرد.
در سال ۱۹۸۵ م در رشتۀ زبان و ادبیات در مؤسسه عالی مطالعات عربی مدرک دیپلم گرفت و در سال ۱۹۶۰م به مدرک مطالعات عالی معادل فوق لیسانس در رشتۀ علوم قرآن و سنت دانشکده اصول دین نائل آمد. در سال ۱۹۷۳م در همان دانشکده با رتبۀ برتر پیرامون مقوله «زکات و نقش آن در حل مشکلات اجتماعی» به مدرک دکترا نائل آمد.
فعالیت‌های رسمی
دکتر یوسف قرضاوی رحمه الله ابتدا مشغول سخنرانی و تدریس در مساجد بود، سپس سرپرستی مؤسسۀ ائمه وابسته به وزارت اوقاف مصر را بر عهده گرفت. در سال ۱۹۶۱م وارد قطر شد و به عنوان رئیس مؤسسۀ دینی متوسطه مشغول فعالیت گشت و به توسعه پیشرفت آن همت گمارد، به طوری که توانست قدیم نافع و جدید مفید را در آن جمع کند.
در سال ۱۹۷۷م دانشکده شریعت و مطالعات اسلامی دانشگاه قطر تأسیس شد و شیخ ریاست آن را به عهده گرفت و تا پایان سال تحصیلی ۱۹۹۰-۱۹۸۹م در این سمت باقی ماند. وی همچنین به عنوان مدیر و مؤسس مرکز مطالعات سنت و سیرۀ نبوی دانشگاه قطر انتخاب شد.
در سال تحصیلی ۱۹۹۰ -۱۹۹۱م از قطر به الجزایر رفت و ریاست شوراهای علمی دانشگاه و مؤسسات عالی اسلامی را بر عهده گرفت، سپس به قطر بازگشت و به کار خود در مدیریت مرکز مطالعات سنت و سیره ادامه داد. در سال ۱۴۱۱ هجری جایزه‌ی بانک توسعه‌ی اسلامی در اقتصاد اسلامی را دریافت کرد. همچنین در سال ۱۴۱۳ به جایزه‌ی بین المللی ملک فیصل برای مشارکت در مطالعات اسلامی نائل آمد. در سال ۱۹۹۶ م جایزه‌ی ویژه‌ی علمی را از رئیس دانشگاه بین المللی اسلامی مالزی دریافت کرد. در سال ۱۹۹۷م نیز جایزه‌ی سلطان حسن بلقیه (سلطان برونئی) را در فقه اسلامی دریافت کرد.

تلاش‌ها و فعالیت‌های استاد در زمینه‌ی خدمت به اسلام
دکتر یوسف قرضاوی رحمه الله یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های جهان معاصر دنیای اسلام در زمینه علم و تفکر و دعوت و جهاد است. از مسلمانان معاصر کمتر کسی یافت می‌شود که کتاب، رساله، مقاله یا فتوایی از او نخوانده باشد یا به سخنرانی، خطبه، درس یا پاسخ‌های علمی او در یکی از دانشگاه‌ها، همایش‌ها یا از طریق رادیو و تلوزیون یا نوار گوش نداده باشد.
فعالیت‌های او در زمینه‌ی خدمت به اسلام در یک جهت یا زمینه‌ی خاصی خلاصه نمی‌شود؛ بلکه همواره در زمینه‌های گوناگون و در جوانب متنوع فعالیت کرده است و آثار مختلفی از خود بر جای گذاشته است که به صراحت از شخصیت علمی او حکایت دارد.
در ادامه به مهمترین زمینه‌های علمی و فعالیتی وی اشاره می‌کنیم که عبارتند از:

۱ ـ تألیفات علمی
نوشتن و تألیف از مهمترین ویژگی‌های دکتر قرضاوی رحمه الله است، همان‌گونه که علامه ابوالحسن ندوی در کتاب «رسائل الاعلام» وی را ستوده است، کتاب‌های ایشان به عنوان عالمی محقق و مؤلف، وزن و تأثیر ویژه‌‌ای در جهان اسلام دارد. کسی که کتاب‌ها، پژوهش‌ها و مؤلفات استاد را مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد به یقین می‌داند که او نویسنده و متفکری اصیل است، در هر زمینه چنان عمل نموده که مثلش تکرار نخواهد شد، او همیشه سردمدار بود و تنها زمانی وارد مبحث می‌شد که می‌دانست موضوع مورد بحث می‌تواند مطلب تازه‌ای از قبیل تصحیح یک مفهوم یا ایجاد یک فکر یا شرح مسأله‌ی مبهم، پاسخ به شبهه یا بیان حکمت چیزی را با خود داشته باشد.
استاد در زمینه‌های مختلف فرهنگ اسلامی کتاب‌هایی تألیف کرده است که بالغ بر پنجاه جلد می‌شود. این کتاب‌ها در جای خود بسیار مهم و باارزشند و اهل علم در جهان اسلام آن را با دید قبول و تقدیر و ستایش پذیرفته‌اند؛ به همین خاطر بارها به زبان عربی چاپ شده‌اند و بیشترشان نیز به زبان‌های اسلامی و بین المللی ترجمه شده است و کمتر کشور اسلامی وجود دارد که آثاری از قرضاوی رحمه الله با زبان داخلی آن کشور موجود نباشد.

کتاب‌های شیخ از امتیازات ویژه‌ای برخوردارند که برخی از آن‌ها عبارتند از:
نخست: این کتاب‌ها عمدتاً در میراث علمی اسلامی و بر پایه کتاب و سنت و شیوه سلف صالح تألیف شده است و مؤلف زمانی را که در آن به سر می‌برد فراموش نکرده است؛ وی اصالت و مقتضیات زمان را با هم جمع کرده است.
دوم: استاد در این کتاب‌ها تحقیق علمی، تعمق فکری و رویکرد اصلاحی را با هم جمع کرده است.
سوم: مؤلف از قید تقلید و تعصب مذهبی آزاد است و نیز دنباله روی فکری مذاهب وارداتی از غرب و شرق را بر نمی‌تابد.
چهارم: شیوه مؤلف در نوشتن به شیوه‌ی «سهل ممتنع» معروف است و این شیوه یک عالم ادیب تواناست.
تمام کسانی که درباره‌ی او مطلب نوشته‌اند اتفاق نظر دارند که نوشته‌ها و تألیفات او ترکیبی از دقت و موشکافی فقهی، درخشش ادیبانه، حرارت دعوی و نگاه تجددگرایانه می باشد.

کتاب‌ها:
کتاب «حلال و حرام در اسلام» که آن را به سفارش تعدادی از اساتید الازهر در دوران شیخ محمود شلتوت تألیف کرده است. این کتاب به طور بی‌نظیری در جهان عرب و اسلام به چاپ رسید و بسیاری از علمای طراز اول این کار استاد را ستوده‌اند تا جایی که استاد بزرگوار مصطفی الزرقاء درباره‌ی آن می‌گوید: لازم است این کتاب در هر خانواده‌ی مسلمان وجود داشته باشد .
این کتاب بیش از چهل بار به زبان عربی چاپ شده است. کتاب به زبان‌های انگلیسی، آلمانی، اردو، فارسی، ترکی، مالزیایی، اندونزیایی، مالایی، سواحلی، اسپانیایی، چینی و غیره ترجمه شده است.

از دیگر کتاب‌های مؤلف:
فقه الزکاه: این کتاب یک تحقیق جامع و مقایسه‌ای از احکام زکات و اسرار و آثار آن در اصلاح جامعه در سایه قرآن و سنت را در بردارد و از برجسته‌ترین آثار علمی دوران معاصر به شمار می‌آید. کارشناسان بر این باورند که در میراث اسلامی تاکنون هیچ کتابی مانند این کتاب با موضوع مخصوص تألیف نشده، مانند بسیاری از کتاب‌های شیخ که مایه‌ی خیر و برکت برای اسلام و مسلمانان است. این کتاب به زبان‌های اردو، ترکی، اندونزیایی و غیره ترجمه شده است.
کتاب‌های شیخ بسیاری از مسائل و موضوعاتی را که مورد نیاز عقل سلیم در جهان معاصر است پوشش داده است؛ و چندین کتاب و رساله دیگر از ایشان به چاپ رسیده که مجال معرفی همه وجود ندارد و مسلمانان جهان از آن‌ها بهره می برند.

زمینۀ فقه و فتوا
یکی از بارزترین اقدامات دکتر قرضاوی رحمه الله تلاش وی در زمینه‌ی فقه و فتوا است؛ ایشان در هر سخنرانی یا همایشی که شرکت می‌کرد، با سیلی از سؤالات حاضران در موضوعات گوناگون مواجه می‌شد؛ به خاطر برخورداری از دیدگاه علمی و گرایش میانه‌رو و قدرت اقناع بالا، پاسخ‌های استاد غالباً مورد پسند و پذیرش توده‌ی تحصیل کرده‌های مسلمان قرار می‌گرفت.
به طور خلاصه شیوه‌ی استاد بر آسانگیری، اعتماد بر دلیل و برهان و آزادی از قید و بند تعصب و تقلید در کنار بهرمندی از سرمایه‌ی فقهی مذاهب معتبر استوار است. شیخ با مردم با زبان عصر سخن می‌گفت و به رفع مشکلات آنان توجه می‌کرد و از آنچه برای شان سودمند نیست رویگردان بود.

در زمینه دعوت و ارشاد
دکتر قرضاوی رحمه الله در زمینه‌های گوناگون همانند فعالیت‌های علمی، اجرایی و فرهنگی اشتغال داشته است و به فقه و فتوا، شعر و ادبیات و غیره نیز پرداخته است. اما در درجۀ نخست می‌توان ایشان را فردی داعی نامید؛ شخصیت ایشان با دعوت به سوی خدا سرشته شده است و او را کاملاً به این امر مشغول کرده است؛ دعوت محور فکر و اندیشه و همت و علم و عمل وی به حساب می‌آمد. ایشان از عنفوان جوانی یعنی در دوران دانش آموزی و دوره دبیرستان که ۱۶ سال بیشتر نداشت وارد عرصه‌ی دعوت شد و کارش را در روستای محل سکونت و پیرامون آن آغاز کرد تا این که توانست شرق و غرب جهان را در برگیرد.

کنفرانس ها و همایش‌های علمی
کمتر کنفرانس و یا نشست علمی در خصوص اندیشه‌ی اسلامی یا دعوت اسلامی برگزار می‌شد که دکتر قرضاوی رحمه الله به آن دعوت نشود؛ وی به خاطر جایگاه والایی که در بین دعوتگران و متفکران اسلامی داشت معمولاً از سوی کسانی که به امر دعوت مشغولند مورد استقبال قرار می‌گرفت.

در زمینه‌ی اقتصاد اسلامی
دکتر قرضاوی رحمه الله از مدت‌ها پیش به مسائل اقتصادی اسلام از جهت نظری و عملی عنایت داشته است؛ از جهت نظری سخنرانی‌های زیادی در زمینه‌ی اقتصادی اسلام ایراد و مجموعه کتاب‌هایی تألیف کرده است که در جهان عرب و اسلام شهرت دارد. کافی است به برخی این کتاب‌ها اشاره کنیم: فقه الزکاة، مشکل فقر و راه حل اسلام، فروش مرابحه برای خرید به شیوه بانک‌های اسلامی و کتاب سود بانک ربای حرام.
از جهت عملی پیش از راه اندازی بانک‌های اسلامی و پس از آن با همکاری اتحادیه‌ی جهانی بانکداری اسلامی با این بانک‌ها همکاری نمود و همواره نیز مدافع آن بود. وی سال‌ها مشاور شرعی و داوطلب نخستین بانک اسلامی بود که در دبی تأسیس شد، سپس عضو اداره‌ی کل نظارت شرعی بر بیت المال اسلامی در ژنو و شرکت سرمایه‌گزاری اسلامی در عربستان سعودی بود.

فعالیت اجتماعی و خیری
دکتر قرضاوی رحمه الله توجه شایانی به فعالیت‌های اجتماعی و خیری از خود نشان می‌داد، ایشان غرق شدن حرکت‌های اسلامی و بیداری اسلامی در فعالیت‌های سیاسی را که عمده‌ی وقت آن را می‌گیرد و آن را از فعالیت اجتماعی باز می‌دارد به باد انتقاد می‌گرفت. ایشان بر این باور بود که دشمنان دعوت اسلامی این کار را به خوبی انجام می‌دهند و از این راه توانسته‌اند در بین مسلمانان نفوذ کنند، آنان را به گمراهی بکشانند. آنان با ایجاد مدارس و بیمارستان‌ها و نهادهای مختلف اجتماعی تواست به خوبی از عهده این مهم برآید. گروه‌های تبشیری در این زمینه بیشترین سوءاستفاده را کرده‌اند و بسیاری از مناطق اسلامی در آفریقا و آسیا را که از مثلث فقر، بیسوادی و بیماری رنج می‌برند، فریفته‌اند و در بلندپروازی و غرور تا آنجا پیش رفته‌اند که برای مسیحی کردن مسلمانان جهان برنامه ریزی کرد‌ه‌اند.

توجیه و ارشاد جوانان بیداری اسلامی
مسأله‌ی جوانان بیداری اسلامی معاصر از بارزترین زمینه‌های فعالیت استاد بوده است که در سال‌های اخیر زبان، قلم، فکر و علم و همت خود را به آن اختصاص داده است. وی در بسیاری از اردوها، همایش‌ها و دیدارهایی که توسط جوانان بیداری اسلامی در داخل یا خارج از سرزمین‌های اسلامی برگزار می‌شد حضور می‌یافت و در تمام این دیدارها در آمریکا، کانادا و اروپا به پرسش‌های مطرح شده و شبهات وارده پیرامون اسلام، عقیده، شریعت و تاریخ اسلام پاسخ می‌داد. استاد مورد اعتماد جوانان و مقبول همگان بود؛ زیرا آنان به جایگاه علمی و گستره‌ی فقهی و اخلاص او در دعوت یقین داشتند، آنان مسائلی را که از دیگران نمی‌پذیرفتند و احیاناً به دیانت، جهت گیری یا ارتباط آنان با برخی جهت‌ها طعنه می‌زدند از استاد به دیده‌ی قبول می‌نگریستند.
علاوه بر این مقالات و کتاب‌های شیخ و خطبه‌ها و سخنرانی‌هایی که از او بر جای مانده و منتشر شده است همه پیرامون حمایت از دعوت و تقویت آن است و راهنمای حقیقی امت اسلامی و راه یابی آن به زندگی کامل اسلامی است.

حرکت و جهاد
دکتر قرضاوی رحمه الله در عنفوان جوانی به دعوت اسلامی به عنوان عقیده و نظام حیات اشتغال داشت و با خطبه‌ها و ایراد سخنرانی‌ها و القای دروس به این امر همت گمارده است. ارتباط دیرینه وی با حرکت اخوان المسلمین او را در این زمینه یاری کرده بود؛ استاد با امام حسن بنا آشنایی داشت. استاد در راه دعوت بسیاری از ناملایمات را به جان خرید؛ در سال ۱۹۴۹م در زمان ملک فاروق یعنی زمانی که دانشجوی سال دوم بود بارها بازداشت شد و پس از آن در دوران انقلاب ژانویه سال ۱۹۵۴م و سپس در نوامبر همان سال به مدت بیست ماه را در بازداشت به سر برد و در سال ۱۹۶۳م یک بار دیگر بازداشت شد.
وی همچنین به همکاری با تمام حرکت‌های اسلامی دعوت می‌کرد و تعدد جماعت‌های اسلامی را نه تنها ایراد نمی‌دانست بلکه به آن قائل بود و باور داشت که اگر این تعدد بر اساس تنوع و تخصص باشد نه بر اساس تعارض و تناقض، بسیار مفید خواهد بود.
وی معتقد بود اگر حرکات اسلامی با هم تفاهم و هماهنگی داشته باشند و در پرداختن به مسائل اساسی اسلام صف واحدی تشکیل دهند و در زمینه‌های مورد اتفاق تعمق و در مسائل اختلافی تسامح به خرج دهند و در دایره‌ی اصول اساسی اسلامی بر مبنای محکمات کتاب و سنت حرکت کنند سودمند خواهند بود.
وی تعدد جماعت‌های اسلامی در جهان اسلام را نفی نمی‌کند و زمانی که هدف از تعدد تنوع و تخصص باشد مانعی در آن نمی‌بیند: یک جماعت به پاکسازی عقیده از شرک و خرافات اهتمام می‌ورزد و گروهی دیگر در راستای پیرایش عبادت و پالایش آن از بدعت‌ها وارد عمل می‌شوند و گروه سومی هم به مشکلات خانواده عنایت دارد و گروه چهارم به کار تربیتی می‌پردازد. ممکن است برخی از جماعت‌ها با توده‌های مردم همکاری کنند و برخی نیز با تحصیل کرده‌ها؛ اما همگان باید نسبت به هم حسن نیت داشته باشند، در موارد اختلاف با گذشت برخورد کنند و در مسائل اساسی صف واحدی را تشکیل دهند.
وی با انتقاد از برخی از دعوتگران اسلامی در کوتاهی در پرداختن به اعمال خیریه یا کمک به مردم تا زمان حکومت اسلامی مطلوب، یادآور می‌شود که تمام همت این افراد در انتظار خلاصه می شود و آنان پیوسته در صف منتظران هستند بدون این که تا تحقق حکومت موعودشان عملی انجام داده باشند.
بدون شک دکتر یوسف قرضاوی رحمه الله از بارزترین فقهای معاصری بود که از دقت نظر بی نظیر برخوردار بود و این امتیاز ویژه، مرهون اشتغال عمیق او به علوم شرعی و تجربه‌ی کاری او در زمینه فعالیت‌های اسلام بوده است. وی همچنین از آن دسته اندیشمندانی است که به اعتدال و میانه روی شهرت داند و بین محکمات شرعی و مقتضیات زمانی ارتباط برقرار می‌کنند؛ آثار و تألیفات او دقت نظر عالمانه، درخشش ادیبانه و ذوق و حرارت دعوی را با هم جمع کرده بود.
**************
**********
******