يكي ديگر از تلاش های بارز  و عملي صحابه- رضي الله عنهم –  در زمينه خدمت به سنت پيامبر- صلى الله عليه وسلم – و صيانت از آن، حفظ احاديث مي باشد.

هشتم: حفظ حديث
صحابه رسول خدا تنها به شنيدن حديث بسنده نمي كردند بلكه براي فهم، حفظ و عمل بدان نيز  تلاش مي كردند. صحابه- رضي الله عنهم – براي موفق تر بودن در اين زمينه از راهكارهاي متعددي بهره مي بردند.

1–    مذاكره و مرور كردن احاديث با يكديگر.
 براي فهم و درك حديث تنها شنيدن آن كفايت نمي كند، چرا كه انسان هر قدر هم داراي حافظه قوي و سطح هوشي بالايي باشد، اگر آن را تكرار و مرور نكند، امكان فراموش كردنش وجود دارد. حضرت ابوهريره – رضي الله عنه –  كه يكي از راويان كثيرالرواية اسلامي ست، در مورد خويش مي گويد: شب را به سه قسم تقسيم كرده بودم، بخشي را نماز مي گزاردم و در بخشي مي خوابيدم و در بخش ديگر احاديث پيامبر – صلى الله عليه وسلم – را مرور مي كردم(1)
او علاوه بر اين كار وجود اصحاب- رضي الله عنهم –  را مغتنم شمرده و احاديثي را كه خودش از رسول خدا- صلى الله عليه وسلم – شنيده بود را براي آنها مي خواند و احاديثي را كه نيز آنها شنيده بودند، از آنان می آموخت.
 
از محمد بن عمرو بن حزم- رضي الله عنه – نقل شده كه در مجلسي كه حضرت ابوهريره- رضي الله عنه –  در آن حضور داشته، مي نشست و ابوهريره از رسول خدا- صلى الله عليه وسلم – برايشان حديث نقل مي نمود، در اين ميان برخي صحابه- رضي الله عنهم –  احاديث را مي دانستند و برخي نسبت به بعضي احاديث اظهار بي اطلاعي مي كردند. و اين كار چند مرتبه رخ داد. در آن روز فهميدم كه ابوهريره از همه صحابه حديث بيشتري از رسول خدا- صلى الله عليه وسلم – بياد دارد(2)

از حسن بصري نقل شده كه سمره بن جندب و عمران بن حصين- رضي الله عنهما –  با هم احاديث رسول خدا- صلى الله عليه وسلم – را مرور مي كردند. سمره بن جندب گفت: من دو سكته (توقف كوتاه) از رسول خدا- صلى الله عليه وسلم – بياد دارم يكي وقتي كه تكبير مي گفتند و ديگري وقتي خواندن آيه (غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ) را به پايان مي رساندند. سمره بن جندب اين حديث را حفظ كرده بود اما عمران حصين آن را نمي پذيرفت. در اين مورد نامه اي به ابي بن كعب نوشتند. در نامه ابي بن كعب- رضي الله عنه – كه در جواب آن دو نوشته بود، آمده بود كه سمره درست حفظ كرده است.(3)

صحابه نه تنها خودشان به تنهايي احاديث را مذاكره و مرور مي كردند، بلكه شاگردان خود را نيز بدين كار وصيت مي كردند

از حضرت علي- رضي الله عنه –  نقل شده كه فرمودند: احاديث را با هم مرور و مذاكره كنيد در غير اينصورت از دستتان مي رود (4)

حضرت ابن مسعود- رضي الله عنه –  سفارش كرده بود:‌احاديث را با هم مرور كنيد چرا كه ماندگاري حديث در ياد كردن آنهاست(5)

حضرت ابوسعيد خدري- رضي الله عنه –  سفارش كرده بود: احاديث را مذاكره كنيد، چرا كه حديث، حديث را بياد مي آورد (6)

ابن عباس- رضي الله عنه –  به شاگردانش گفته بود: احاديث را مرور كنيد و از دست تان نرود. و حديث همانند قرآن يكجا و محفوظ شده نيست. هيچ يك از شما نگويد، ديروز حديث بيان كردم و امروز بيان نمي كنم و بلكه اگر ديروز گفته ام بايد امروز هم بگويد و فردا هم حديث بگويد.(7)

از حضرت عبدالله بن عمر- رضي الله عنه –  نقل شده كه گفته اند: هرگاه يكي از شما مي خواهد حديثي را روايت كند، آن را سه مرتبه تكرار نماید(8)

2-    عمل به حديث
صحابه- رضي الله عنهم –  عامل به احاديث بودند و سعي داشتند آنها را در زندگي خود تطبيق دهند چرا كه آنها مي دانستند بهترين راه حفظ حديث عمل بدان مي باشد و صحابه – رضي الله عنهم – در اين زمينه گوي سبقت را در ربوده بودند. نافع غلام ابن عمر- رضي الله عنهما –  مي گويد: اگر مي ديدي كه ابن عمر- رضي الله عنه – چگونه از آثار پيامبر تبعيت مي كند، حتما مي گفتي: او ديوانه است(9)
زبير بن بكار- رضي الله عنه – مي گويد : ابن عمر- رضي الله عنه – هرچه را كه خودش از پيامبر- صلى الله عليه وسلم – مي شنيد ، حفظ مي كرد، و اگر غائب مي بود، از كساني كه در محضر رسول خدا بودند، در مورد گفتار و كردار سوال مي كرد، و در هر مسجدي كه رسول خدا- صلى الله عليه وسلم – نماز گزارده بود در پي آثار رسول خدا- صلى الله عليه وسلم – بود و در هر  راهي كه ديده بود رسول خدا- صلى الله عليه وسلم – با شترش رفته است او نيز مي رفت، همه ساله حج بجا مي آورد و در سرزمين عرفه عينا همان جايي مي ايستاد كه رسول خدا- صلى الله عليه وسلم – ايستاده بودند (10)

حضرت ابن مسعود- رضي الله عنه – گفته است:‌ اگر كسي از ما ده آيه از قرآن را فرا مي گرفت، تا معاني آنها را ندانسته و بدان هاعمل نمي كرد، آيات ديگر را فرا نمي گرفت(11)

ابوعبدالرحمن سلمي كه يكي از تابعين هست مي گويد: يكي از اصحاب پيامبر كه براي ما قرائت تعليم مي داد گفت: آنها ده آيه از رسول خدا- صلى الله عليه وسلم – فرا مي گرفتند و تا آن ده آيه را ياد نمي گرفتند و عمل نمي كردند؛ ده آيه ديگر را فرا نمي گرفتند(12)

گرچه اين در مورد آيات قرآن هست و اما بيانگر اين نكته مي باشد كه صحابه- رضي الله عنهم –  در زمينه آموزش علم چنين روشي بوده اند. و شكي در اين نيست كه مذاكره و مرور كردن و عمل كردن به حديث را مي توان از عوامل مهم در زمينه حفظ سنت و حديث از فراموشي و تحريف دانست

منابع:
[1] الدارمي ، باب العمل بالعلم وحسن النية فيه، 1/ 94، شماره: 264، والخطيب البغدادي، الجامع لأخلاق الراوي وآداب السامع، 2/ 264.

[2] المستدرك حاكم، كتاب معرفة الصحابة، 3/ 511، والتاريخ الكبير بخاري 1/ 186، والجرح والتعديل ابن أبي حاتم 8/ 45.

[3] سنن أبو داود ، كتاب الصلاة، باب السكتة عند الافتتاح، 1/ 204، شماره: 779، سننالترمذي ، كتاب الصلاة، باب ما جاء في السكتتين في الصلاة، 1/ 287، شماره: 251
[4] مستدرك الحاكم ، كتاب العلم، باب فضيلة مذاكرة الحديث، 1/ 95
[5] مستدرك الحاكم ، كتاب العلم، باب فضيلة مذاكرة الحديث، 1/ 95
[6] سنن الدارمي ، باب مذاكرة العلم، 1/ 155، شماره : 595، المستدرك حاكم، كتاب العلم، باب مذاكرة الحديث 1/ 94.
[7] سنن الدارمي ، باب مذاكرة العلم، 1/ 155، شماره: 600
[8] سنن الدارمي، باب مذاكرة العلم، 1/ 156، شماره: 609
[9] مستدرك الحاكم، كتاب معرفة الصحابة، باب ذكر عبدالله بن عمر، 3/ 561، وأبو نعيم في حلية الأولياء 1/ 310،
[10] الإصابة 4/ 160.
[11] تفسيرابن جرير الطبري، 1/ 180، تفسير القرآن العظيم لابن كثير 1/ 3.
[12] مسند أحمد 17/ 10 شماره: 23374
به قلم: د. أيمن محمود مهدي
مترجم: عصمت الله تیموری