آگاهی به نقش تاثیرگزار و کلیدی سنت در دین، صحابه(رض) را برآن داشت تا در راستای اشاعه و نشر آن زیاد تلاش نمایند.
در ادامه این جستار با محوریت تلاش صحابه(رض) در زمینه حفاظت و خدمت به سنت، موارد زیر را نیز می‌توان برشمرد.

دوم: فراگرفتن حدیث از خود پیامبر(ص)، حال به هر طریق ممکن که میسر گردد.
دریافتن و فراگرفتن حدیث از شخص خود پیامبر(ص)، به هر طریقی که در آن زمانه ممکن بوده است و از مهم‌ترین آن‌ها می توان به موارد زیر اشاره نمود.

اول: شنیدن:
یاران رسول خدا بخاطر شنیدن حدیث از خود ایشان، شدیدا مشتاق بودند تا با خود پیامبر(ص) هم‌نشین و هم‌مجلس شوند. و با شنیدن توجیهات درست، نصائح کریمانه و تفسیر زیبای ایشان از قرآن، بر اندوخته‌های معنوی خود بیفزایند. بهترین و آسان ترین روش ممکن برای آنها، شنیدن حدیث از خود رسول خدا(ص) بود.
 و بیشترین احادیثی را که صحابه(رض) نقل نموده‌اند، از همین طریق دریافت کرده‌اند. در خلال متون حدیثی،  که تعداد آنها بسیار زیاد هم می باشد، به صراحت بیان شده که صحابه(رض) آنها را مستقیما از پیامبر(ص) شنیده‌اند. حداقل با نگاه به یکی از متون حدیثی این واضح می شود و از خلال روایات مبرهن است. مثلا یک از اصحاب(رض) گفته است: من شنیدم که پیامبر(ص) چنین فرمودند، یا صحابی دیگر گفته من دیدم که پیامبر(ص) چنان نمودند.

دوم: عرضه کردن و خواندن حدیث نزد یک شیخ
در کنار شنیدن حدیث، ثابت شده که در زمان خود پیامبر(ص)، خواندن حدیث یا عرضه کردن حدیث بر یک شیخ نیز صحیح می‌باشد. امام بخاری در صحیح خود در مبحث ( کتاب العلم ) یک باب به نام (خواندن و عرضه کردن حدیث بر شیخ) نوشته است. در آن حدیثی از ضمام بن ثعلبه(رض) بیان شده که وی: نزد پیامبر آمد(ص) و گفت: من چند سؤال دارم و در آنها سختگیری بخرج می‌دهم ولی شما به دل نگیرید. رسول الله(ص) فرمود: «هر چه دلت می‏خواهد، سؤال كن». آن شخص، گفت: تو را به پروردگارت و پروردگار كسانی كه قبل از تو بوده‏اند، سوگند می‏دهم، آیا خداوند تو را برای هدایت تمام مردم فرستاده است؟ رسول الله (ص) فرمود: «به خدا سوگند، چنین است». آن شخص گفت: تو را به خدا سوگند، آیا خداوند به تو امر فرموده كه ما، روزانه پنج بار نماز بخوانیم؟ رسول الله (ص) فرمود: «به خدا سوگند، چنین است». آن شخص گفت: تو را به خدا سوگند، آیا خدا به تو دستور داده كه ما ماه رمضان را روزه بگیریم؟ رسول الله (ص) فرمود: «آری، به خدا سوگند». باز پرسید: تو را به خدا سوگند، آیا الله دستور داده است كه از اغنیای ما زكات بگیری و آن را بین فُقرای ما تقسیم كنی؟ رسول الله(ص) فرمود: «آری». آن شخص گفت: به تمام احكامی كه شما آورده‏ای، ایمان آوردم. قبیله‌‌ام مرا فرستاده ‏است. نام من، ضمام بن ثعلبه است و از قبیله بنی سعد بن بكر هستم».(1)

امام بخاری می‌نویسد: برخی از علمای دین با استناد از حدیث ضمامه بر این هستند که عرضه حدیث بر محدث و شیخ صحیح می باشد. .. ایشان در ادامه می نویسد: این قرائت و بیان کردن حدیث بر پیامبر(ص) می‌باشد، ضمامه این را به قوم خود بیان نموده و آنها نیز درست دانسته اند(2)
این روش نقل حدیث گرچه همانند سماع حدیث نبوده، ولی حدیث حضرت ضمامه(رض) بر معتبر بودن این روش  صحّه می گذارد. بر همین اساس احادیث زیادی از این طریق در زمانه صحابه(رض) و تابعین و قرون بعدی نقل گردیده است. اهل علم این روش را نیز همانند سایر طرق نقل حدیث معتبر می دانند.

سوم: مکاتبه و نوشتن حدیث
صحابه(رض) بعد از پیامبر(ص) به شهرهای مختلف هجرت نمودند و برای هر یک از آنها این ممکن نبود که برای شنیدن حدیث از صحابی دیگر سفر نماید. برای برطرف کردن این مشکل یا باید سفر می کردند یا برای یکدیگر احادیث را نوشته و ارسال می نمودند. تابعین نیز  این روش را قبول کردند. نمونه‌های زیر بیانگر این‌ست که مکاتبه حدیث از دیدگاه صحابه(رض) مورد پذیرش بوده و آنها بدین طریق برای یکدیگر حدیث نقل می نمودند.

1-ورّاد غلام حضرت مغیره بن شعبه(رض) می گوید: حضرت معاویه(رض) به حضرت مغیره(رض) نوشت: برایم از اذکاری که رسول‌خدا(ص) بعد از نماز می‌گفته‌اند و خودت آنها را شنیده‌ای، بنویس. مغیره به من گفت بنویس: من در نماز پشت سر پیامبر(ص) بودم و شنیدم که ایشان بعد از نماز فرمودند: ((لا إله إلا الله وحده لا شريك له، اللهم لا مانعَ لما أعطيت، ولا معطي لما منعت، ولا ينفع ذا الجد منك الجد)) 3  

2-ورّاد می‌گوید: از آنچه که از پیامبر(ص) شنیده ای برایم بنویس: مغیره نوشت: از پیامبر(ص) شنیدم که ایشان فرمودند: خداوند برای شما سه چیز را ناپسند می‌داند: گفتگوهای نابجا، ضایع کردن و تلف نمودن سرمایه، زیاد سوال ( گدایی) نمودن.

3- از عامر بن سعد بن ابی وقاص(رض) نقل شده : با غلامم نافع بودم و برای جابر بن سمره نامه‌ای بدین مضمون نوشتم: هر چیزی را که از رسول خدا(ص) شنیده ای برایم بنویس. گفت: او برایم نوشت: در شامگاه روز جمعه‌ای که اسلمی در آن روز رجم شد من از پیامبر(ص) شنیدم: همواره دین خدا پابرجا و استوار است تا آن که قیامت به پا شود یا دوازده نفر خلیفه برای شما باشد که همگی آنان از قریشند. و شنیدم که پیامبر(ص) فرمودند: گروهی از مسلمانان خانه سفید یا خانه کسری را فتح خواهند نمود. و نیز شنیدم که فرمودند: پیش از قیامت دروغ‌گویانی خواهد آمد، از آنها دوری کنید. شنیدم که پیامبر(ص) فرمودند: هرگاه خداوند به یکی از شما خیری عطا کرد، (برای بهره بردن از آن ) از خود و خانواده‌تان شروع نماید. و شنیدم که ایشان فرمودند: من پیش‌قروال بر حوض هستم( پیش از شما به سر حوض می روم ) (5).
منابع:
1-صحیح بخاری، كتاب العلم باب ما جاء في العلم 1/ 179 شماره:63، صحیح مسلم، كتاب الإيمان باب السؤال عن أركان الإسلام 1/ 41 شماره: 12.
2- صحيح البخاري 1/ 179.
3- صحیح بخاری، كتاب القدر باب لا مانع لما أعطى الله 11/ 521 شماره: 6615، صحیح مسلم، كتاب المساجد باب استحباب الذكر بعد الصلاة وبيان صفته 1/ 414 شماره: 593.
4-صحیح بخاری، كتاب الزكاة، باب قول الله تعالى: ﴿ لَا يَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا ﴾ [البقرة: 273] 3/ 398
شماره: 1477.
5- صحیح مسلم، كتاب الإمارة باب الناس تبعٌ لقريش والخلافة في قريش 3/ 1453 شماره: 1822.

به قلم: د. أيمن محمود مهدي
مترجم: عصمت الله تیموری