اگر نگاهی گذرا به کتب رجال اندازیم در خواهیم یافت که خیل عظیمی ازعلماء و دانشمندان در آخر اسم خود لقب «خراسانی» دارند و پس از مطالعه بیوگرافی شخصیت های بزرگ در خواهیم یافت که خراسان زادگاه ایشان بوده و یا قسمتی از زندگیشان را در سرزمین علم و دانش خراسان سپری نموده اند.

خراسان نقش مهم و اساسی در پرورش و تربیت شخصیت های بزرگ ، محدثین ، فقهاء ، شعراء و عرفاء ایفاء نموده و از دیرباز این سرزمین پهناور به «سرزمین علم و ادب» شهره آفاق بوده است.

 پس برآن شدم تا تحقیق مختصری در زمینه جغرافیای تاریخی، سیاسی و اجتماعی این سرزمین انجام دهم، امیدست که مورد قبول خوانندگان محترم افتد. این نوشته مشتمل بر چهار بخش به شرخ ذیل است:

بخش اول: علت نام گذاری این سرزمین به خراسان

بخش دوم: جغرافیای تاریخی خراسان.

بخش سوم: نگاهی به تاریخ سیاسی خراسان

بخش چهارم: زندگی اجتماعی خراسان.

بخش اول:

مورخین و جغرافی دانان در مورد علت نام گذاری این سرزمین اختلاف نظر دارند، «دغفل النسابه» می گوید: خراسان اسم نوه حضرت نوح بوده است که وی همراه با برادرش «هیطل» فرزندان عالم بن سام بن نوح بوده اند. هیطل به سرزمین ماوراء النهر و خراسان در این سرزمین اسکان یافتند و هر منطقه به نام هر یک نامگذاری شدند.

«شیخ یاقوت حموی» می نویسد: خراسان کلمه ای به زبان فارسی دری ست و از دو بخش «خُر» و «آسان» تشکیل یافته است، یعنی «به آسانی بخور.» این اسم بخاطر کثرت محصولات کشاورزی بر روی این سرزمین نهاده شده است و بنا به گفته ی برخی از نویسندگان «خُر» مخفف کلمه خورشید و آسان به معنای «جا و مکان» است است و خراسان یعنی مکان خورشید.

حافظ ابرو (مورخ خراسانی قرن 8) معتقد است خراسان به معنای «خورشید گونه» است. و در لغت نامه دهخدا آمده است: خراسان واژه ای پهلوی ست که در متون قدیمی به معنی مشرق (خاور) در مقابل مغرب (باختر) به کار رفته است و در منابع دیگر نیز خراسان  در زبان فارسی قدیم به معنای خاور زمین آمده است.

بخش دوم:

همان طور که دانشمندان در علت نامگذاری خراسان اختلاف نظر دارند، همانگونه در حدود و مرزهای این سرزمین پهناور اختلاف نظر وجود دارد، که این امر خود تحت تاثیر نظام های سیاسی مختلف بوده است. لفظ خراسان قدیم بطور کلی به مناطق شرقی ایران کنونی و قسمتی هایی از کشورهای افغانستان، تاجیکستان، ازبکستان و قرقیزستان اطلاق می گردد و شواهد تاریخی حاکی از آن است که این سرزمین در طول تاریخ هیچ گاه دارای مرز ثابت جغرافیایی نبوده و همواره تحت تاثیر عوامل مختلف سیاسی محدوده اش کاهش یا گسترش می یافته است.

جغرافی دانان بر این باوراند که در گذشته سرزمین خراسان منطقه وسیع جغرافیایی بوده که این اقلیم شمال غرب افغانستان(شهر هرات) و قسمتی از ترکمنستان به همراه استان خراسان ایران را در بر می گرفته است و شهرهای تاریخی آن عبارتند از هرات، نیشابور، طوس (مشهد) بلخ و مرو.

جغرافـــی دان مشهور «گریستین سن» طبـــق کاوش های هرتسفلد چنین می نویسد: «دروازه های کاسپین نزدیک ری، کوه های البرز، گوشه جنوبی بحر خزر و دره اترک، خطی که از صحرای تجن گذشته و در زیر قرقی به جیحون می رسد موافق مسکوکات سکایی ساسانی که به دست آمده این خط سرحدی از سلسله قلل جبال حصار گذشته و به پامیر می رسد و از آنجا به سمت جنوب مایل  گشته و به امتداد قطعه ای از جیحون که بدخشان را در میان گرفته سیر کرده به قطعه هـــــندوکش می رسد. از آن نقطه سرحدی به سمت مغرب برگشته و در امتداد سلسله هندوکش و لحقات آن به جنوب هرات رسیده و در ناحیه جنوب، ترشیز و خاف و قهستان(کوهستان) را قطع کرده باز به دروازه های کاسپین می پیوسته است.»

یاقوت حموی جغرافی دان بزرگ ایرانی در کتاب «مراصد الاطلاع» بر پایه برخی از پژوهش های خویش می نویسد: خراسان سرزمینی وسیع است که یک طـــــرف آن از جوین و بیهق به عـــراق می رسد و طرف دیگرش از طغارسان (طخارستان) و غزنه و سجستان (سیستان) به هند منتهی می گردد. از شهرهای آن نیشابور و هرات و مرو که قسمتی از بلخ است و طــاقان، نســـــاء و ابیورد و ســـرخس می باشد. جیحون و خوارزم را هم بعضی تابع آن شمرده اند و گفته شده که خراسان دارای چهار کرسی بوده.

کرسی اول: ایرانشهر که عبارت است از: نیشابور، قهستان و طبس و حوادث و پوشنج (از نواحی هرات) و بادغیس از توابع هرات (که در قدیم شهری بزرگ و با صفا بوده است) و طوس که به طابران تصریح شده است.

کرسی دوم: مروشاه جهان، سرخس، نساء، ابیورد و مرو و طالقان و خوارزم.

کرسی سوم: طرف غربی رود جیحون و جرجان و خوارزم و طخارستان علیا و اندرانه( شهری نزدیک هندوکش) و ساسان و بغلان ( شهری از نواحی بلخ) و والج (نام شهری در طخارستان)

کرسی چهارم: ماوراء النهر، بخارا، شاش (چاچ)( که در آن کمان های خوب می ساختند) و سغد (نزدیک سمرقند که آن را به سبب خوشی آب و هوا از بهشت های چهارگانه به شمار آورده اند و بین جیحون و سمرقند قرار دارد.)

خراسان، سرزمینی وسیع بوده که ابتدای مرزهای آن از نزدیک عراق و ازداوار پایتخت جوین و بیهق آغاز و به حدود نزدیک هندوستان، طخارستان و غزنه (زادگاه سلطان محمود غزنوی) و سجستان و کرمان خاتمه می یافته است و شهرهای مهمی چون نیشابور، هرات، مرو (پایتخت خراسان بود) بلخ، طاقان ، نسا (زادگاه محدث معروف صاحب کتاب نسائی) و ابیورد ، سرخس و دیگر شهرهای را شامل می شد.

اما با توجه به مطالعات جغرافی دان خراسانی مشهور قرن نهم، حافظ ابرو که ساکن شهر خواف بوده است در می یابیم که خراسان نام مملکتی وسیع بوده که از ناحیه شرق به کوه های بدخشان و کوه های طخارستان و بامیان وسرزمین غزنه و کابل و کوه های غور (واقع در افغانستان کنونی) که سرچشمه رود هیرمند بوده می رسیده است و از ناحیه غرب به جرجان و صحرایی میان خوارزم و خراسان و دریای خزر و قومس و ری و  از ناحیه شمال مرزهای آن به جیحون و آمویه و مارواء النهر و از ناحیه جنـــــوب به سند می رسیده است.

اما طول خراسان از بسطام تا غزنه تقریبا 200فرسخ و عرض آن از سجستان تا امویه تقریبا 150 فرسخ بوده است.

حافظ ابرو برای خراسان ولایت های زیادی را ذکر نموده است که عبارتند از:

1-ولایت هرات و توابع آن که قسمتی از ایران چون تربت جام، تایباد، خواف و باخــــــرز را در برمی گرفته است.

2-ولایت قهستان و توابع آن که با نام خراسان جنوبی کنون شناخته می شود.

3-ولایت نیشابور و توابع آن

4- ولایت بلخ و توابع آن (تاجیکستان کنونی)

5-ولایت فاریاب که قسمتی از آن در ایران مثل سرخس و قسمتی دیگر در کشور ترکمنستان واقع شده است.

6- ولایت بیهق و توابع آن

7- ولایت شقان و توابع آن

8- ولایت طوس و توابع آن (خراسان رضوی کنونی)

9- ولایت ابیورد و توابع آن

10-ولایت نساء و توابع آن

11-ولایت جوین و توابع آن

12-ولایت اسفراین و توابع آن

بطور خلاصه می توان گفت که سرزمین خراسان همواره در طول تاریخ دستخوش تغییرات بوده و گاهی سرزمین سرسبز آرال و ماوراء النهر را در بر می گرفته و گاهی به رشته کوه های زاگـــرس می رسیده است و گاهی به این حدود نمی رسیده است و همواره تحولات سیاسی در مرزها و حدود این سرزمین تاثیر گزار بوده است.

جفرافیای خراسان کنونی

استان خراسان تا پیش از تقسیم با مرکزیت شهر مشهد تا سال 1383 با مساحتی معادل 313335 کیلومتر مربع وسیع ترین استان ایران بود که حدود یک پنجم مساحت ایران را در بر می گرفت، این استان از شمال و شمال شرق به کشور جمهوری ترکمنستان و از شرق کشور به افغانستان و از جنوب به استان سیستان و بلوچستان و از غرب به استان سمنان و استان اصفهان و از شمال غرب به استان گلستان و از جنوب غرب به استان کرمان و استان یزد محدود می شده است.

این استان پس از سال 1383 به سه استان «خراسان جنوبی» با مرکزیت «بیرجند»، «رضوی» با مرکزیت «مشهد» و «شمالی» با مرکزیت «بجنورد» تقسیم گردید.

بخش سوم:

خراسان در زمان هخامنشیان:

ملوک عجم یکی پس از دیگری بر سرزمین بابل حکم راندند تا اینکه اردشیر فرزند بابک بر تخت سرزمین فارس نشست و خراسان پایتخت آن قرار گرفت. پس از مدتی بر خراسان حکام معروف به هیاطله (کسانی که فیروز فرزند یزدجرد بن بهرام گور را به قتل رساندند) سلطنت نمودند .در زمان اسکندر مقدونی ایران به کشورهای تابعه (ملوک الطوایفی) تقسیم شد  و هر کشوری تحت فرمان حاکمی به نام خشترپاون (به زبان پارسی باستان) یا شترپاوان (به زبان پهلوی) اداره می شده است و این نام به  یونانی ساتراپ نیز ذکر گردیده است که ساتراپی «پرشوه» با نام ایالت شانزدهم( شامل پاربتها، خوارزمی ها، سغدیها و هراتی ها) با شمال خراسان قدیم منطبق است و از طرف مغرب در بند دریای گرگان با ساتراپی ماد همسایه بوده است.

مرکز ساتراپی پرشوه شهر توس بوده است که ویشتاسب پدر داریوش ساتراپ آنجا بوده و درآن شهر مستقر بوده است.

به گفته هردوت: پارتها و خوارزمیان و سغدی ها و ارین ها در یک ساتراپی قرار داشته اند و در تمام کتیبه های میخی در ذکر اسامی ولایات مملکت پارت جدا نام برده شده است و ایرانیان در موقع سیاحت و گردش در ممالک خود سعی می کردند حتی الامکان زودتر از پارت بگذرند. زیرا در ولایت مزبور به واسطه فقر  و بی چیزی قادر نبودند آذوقه موکب پرجمعیت شاهانه را فراهم سازد.

خراسان در زمان اشکانیان:

پس از مرگ اسکندر، دیورتوس حاکم یونانی بلخ ادعای استقلال کرد و پارت و گرگان به استقلال رسیدند، پس از سقوط سلوکیان و قدرت یافتن اشکانیان، پارت ها در سرزمین  کوهستانی قدیم جنوب شرقی دریای خزر ساکن شدند، این منطقه از شمال به دشت استرآباد و صحرای ترکستان و از جنوب به کویر نمک و از جنوب از رشته کوه های البرز به طرف مشرق تا هرات امتداد داشت. مرکز خراسان باستان در آغاز، شهر نیسایه (نساء) بوده است که یونانیان آن را نیسا می خواندند.

خراسان در زمان ساسانیان:

لتون.ل.نیل در کتاب خویش به نام « تاریخ سیاسی و اجتماعی خراسان» درباره تشکیلات سیاسی ساسانیان و وضعیت خراسان در عهد آنان می نویسد: ساسانیان خراسان را یکــی از چهار استان کشور می دانستند و آن را سرزمین شرق می گفتند و این استان به چهار بخش تقسیم می شده است. بنا به این روایت، این بخش ها عبارتند از: مرو، نیشابور، بلخ و هرات

خراسان در دوران اسلامی:

در سال 18 هجری قمری خلیفه  مسلمین حضرت عمر(رضی الله عنه) احنف بن قیس(رض رضی الله عنه) را به طرف خراسان فرستاد. وی قسمتی از خراسان همچون طبس، هرات، مرو شاهجهان و نیشابور را در مدتی کوتاه فتح نمود. یزدگرد فرزند شهریار که پادشاه سرزمین پارسی بود گریخت و به خاقان، پادشاه ترک در ماوراء النهر پناهنده شد. و این امر تا شهادت حضرت عمر (رضی الله عنه) ادامه یافت در عهد حضرت عثمان (رضی الله عنه) هنوز دو سال از خلافت ایشان نگذشته بود که قبیله بنی کنازه که از اقوام مادری کسری به شمار می آمدند، نیشابور را به تصرف خود در آوردند و کارگزاران خلیفه به ناچار عازم مرو شدند که تحت امارت «عبدالله بن سمره» بود. عبدالله این مسئله را به اطلاع خلیفه مسلمانان رساند و ایشان «ابن عامر» را در میان لشکری از اهل بصره به خراسان رهسپار نمود و وی تا نزدیک یزد پیش رفت و از آن سو تا هرات جلو رفت و خراسان بطور کامل فتح شد و اهل خراسان شیفته اسلام شدند و به اسلام گرویدند و تا پایان خلافت اموی و خلافت بنی عباس در زیر سلطه خلافت اسلامی سپری نمودند و این دو سلسله نزدیک به 200 سال بر این سرزمین حکم راندند که اوج شکوفایی تمدن اسلامی در این سرزمین بود، اما در سال 205 هـ.ق خراسان بدست طایفه ای به نام طاهریان افتاد و این قبیله حدود 78 سال بر این سرزمین حکم راندند تا سرانجام در سال 283هـ.ق دولت صفاریان این منطقه را تصرف کردند، اما عمر این حکومت بیش از 4 سال بطول نینجامید که اسماعیل سامانی، موسس حکومت سامانیان به این سرزمین یورش برد و آن را تصرف نمود و رد سال 384هـ.ق سلطان محمود غزنوی از غزنه شورش کرد و این سرزمین را تحت فرمان خود درآورد و 45 سال بر آن حکم راند.

سرانجام در سال 429 طغرل اول، نیشابور را تصرف کرد و آنجا را مرکز حکومت خود قرار داد. خراسان تا سال 552هـ.ق در قلمرو سلجوقیان قرار داشت و پس از مرگ سلطان سنجر سلجوقی، این سرزمین به دست خوارزمشاهیان افتاد.

با حمله مغول در قرن هفتم هجری بسیاری از شهرها و آبادی های خراسان ویران شد.

این سرزمین در سال873هـ.ق به تصرف پادشاهان گورکانی در آمد و 40 سال پس از آن، ازبک ها به رهبری شیبک خان خراسان را مورد تهاجم قرار دادند که در مقابل، شاه اسماعیل صفوی به دفاع از این سرزمین پرداخت و سرانجام از ازبک ها شکست خورد. پس از آن خراسان دوباره مورد هجوم و تاخت و تاز ازبک ها قرار گرفت که سرانجام شاه عباس صفوی آنان را به عقب راند.

بعد از انقراض صفویان، نادرشاه افشار بر این سرزمین حکومت راند که آثار برجا مانده از این دوره تاریخی زیاد است. پس از مرگ نادرشاه در سال 1160هـ.ق بخش های شرقی این سرزمین پهناور (هرات و بلخ) به تصرف احمد شاه دارانی درآمد و در دوران قاجار با دخالت انگلستان و حمایت از احمدشاه با بستن عهدنامه پاریس در سال 1278هـ.ق ایران متعهد گشت که در امور افغانستان دخالت نداشته باشد و از کلیه ادعاهای خویش نسبت به هرات صرف نظر کند و بخش شرقی این سرزمین که مستعمره انگلیس بوده به افغانستان واگذار گردید. و تلاش هایی برای بازگرداندن هرات به ایران صورت گرفت که ناصرالدین شاه قاجار به بهانه بد درآمدن استخاره از امضای پیش نویس این قرارداد که با تلاش میرزا حسن خان، سفیر ایران تنظیم شده بود، خودداری نمود. و متاسفانه بخش های شمالی (مرو، سمرقند، بخارا و خوارزم) نیز در دوران روس ها و ترکمن ها مورد تهاجم قرار گرفت و در سال 1299هـ.ق بوسیله عهدنامه «آخال» میان ایران و روسیه منعقد گشت، رود اترک مرز ایران قرار گرفت و این منطقه از بدنه فلات بزرگ ایران جدا گردید و پس از انقراض قاجار، پهلوی روی کار آمد.

بخش چهارم:

اغلب ساکنین این خطه پهناور را فارسها، پشتوها، بلوچ ها (گرچه اندک) و ترک ها تشکیل می دادند قبل از ورود اسلام به این سرزمین، سکان آن به مجوسیت گرویده بودند و خراسان مرکز این آیین قرار گرفته بود، اما در بدو ورود اسلام، خراسانی ها شیفته آن شدند و همه تن در اسلام داخل گشتند و غالب مردم این اقلیم، اهل سنت و جماعت بودند، با وجود اندکی از اهل تشیع که در شهر طوس (مشهد کنونی) و شهرهای مجاور آن متمرکز بودند

اما پس از حکومت صفویه بیشتر ساکنین ایرانی خراسان بزرگ به مذهب شیعه گرویدند .

اکنون شمار زیادی از اهل سنت در شهرهای  این استان خصوصا شهرهای مرزی ساکنند. شهرهای تربت جام، تایباد، خواف، باخرز و …و شهرهای شمالی این استان که هم مرز با ترکمنستان هستند همانند سرخس، درگز و استان کنونی گلستان، اکثریت ساکنین اهل سنت را در خود جای داده اند.

اما خراسان قدیم که افغانستان و ترکمنستان کنونی را شامل می شود اکثریت آنان اهل سنت و حنفی مسلک اند، گرچه قسمتی از شهر هرات شیعی مذهب اند.

کوتاه سخن آن که خراسان از ادوار گذشته نقش سرنوشت سازی در پرورش رجال ، محدثین ، علماء ، عرفاء و فقهاء ایفاء کرده است، تا حدی که به عنوان مهد علم و دانش و قطب تصوف وعرفان و مکتب علم حدیث نبوی شهره آفاق بوده است.

به امید روزی که دگر بار میراث خراسان بزرگ زنده گردد.

نویسنده: محمد ظاهر فقهی

منابع:ـــــــــــــــــــ

1-معجم البلدان/ یاقوت حموی

2-تاریخ حافظ آبرو

3-جغرافیای تاریخی خراسان

4-لغت نامه دهخدا

5-جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی/ ترجمه محمود عرفان

6-مقاله حدود خراسان در طول تاریخ/ کاظم شانه چی

7-تاریخ سیاسی و اجتماعی خراسان / التون.ل.نیل. ترجمه مسعود رجب نیا

8-تذکره جغرافیای تاریخی ایران

9-اینترنت