نام ایشان، محمد پسر اسماعیل پسر ابراهیم پسر مغیره پسر “بردزبه” جعفی، و کنیه‏اش ابوعبدالله ‏و لقبش بخاری است. وی در شب جمعه 13 شوال سال 199هـ در شهر “بخارا” دیده به جهان گشود. امام ‏بخاری را “جعفی” بدان سبب گویند که جد بزرگش، “مغیره” به دست “الیمان الجعفی” به اسلام ‏گرائید، نسبت ایشان به سوی قبیله “یمان” نیز از همین جهت است. البته در مورد جدش، یعنی ابراهیم معلومات ‏کافی در دست نیست، اما پدرش، اسماعیل از علمای متقی و پرهیزگار و شخص متمول و ‏ثروتمند، و از شاگردان امام مالک و حمادبن زید بوده است، او به هنگام مرگش گفته است که در ‏سرمایه او مال حرام و مشتبه وجود ندارد. بخاری کودکی بود که پدرش وفات یافت و ‏مادرش به تربیت و تعلیم فرزندش همت گماشت، و ثروت فراوانی را که از پدرش به ارث مانده ‏بود، وقف تعلیم و تربیت وی نمود.‏
‏ امام بخاری-رحمه الله- بعد از خواندن علوم مقدماتی و کسب معارف آن دوره در بخارا، در همراهی مادر و برادر ‏بزرگش، احمد، به منظور ادای حج عازم مکه مکرمه گردید، پس از ادای فریضه حج، ‏مادر و برادرش دوباره به وطن برگشتند، و امام بخاری-رحمه الله- برای طلب حدیث در همان جا ‏باقی ماند.
امام بخاری-رحمه الله- پس از اینکه مدتی در مکه مکرمه اقامت گزید و به فراگیری علوم مختلفه، مخصوصا علم حدیث، از محضر علمای بزرگ این دیار مبارک، عازم ‏مدینه منوره گردید، وی سپس برای استماع حدیث و تکمیل ‏معلومات خود، به اکثر شهرهای جهان اسلام مسافرت نمود. او چه در حضر و چه در سفر از اساتید بیشماری استماع ‏احادیث نموده است، و خودش آنان را بیشتر از یکهزار نفر به شمار آورده است.
امام بخاری-رحمه الله-  از محضر اساتید زیادی کسب فیض کرده و شاگردان بسیاری را نیز به جامعه اسلامی تقدیم‏ نموده است که برخی از آنها عبارتند از:
– در بخارا؛ محمد بن سلام البیکندی، و عبدالله بن جعفر المسندی، و محمد بن یوسف ‏و محمد بن عروه.
– در بلخ؛ مکی بن ابراهیم، قتیبه بن سعید بغلانی، یحیی بن بشر.
– در بغداد؛ ‏عفان، محمد بن عیسی، سریج بن نعمان، علی بن مدینی و احمدبن حنبل.
– در مکه: ‏ابوعبدالرحمن المقرئ، و حسان بن حسان البصری.
– در بصره؛ ابوعاصم النبیل، انصاری.
– در ‏کوفه؛ عبیدالله بن موسی، و ابونعیم.
– در شام؛ ابومسهر، و محمد بن یوسف فریابی.
– در عسقلان؛ ‏آدم.
– در حمص؛ ابوالیمان.
و…‏
همچنین از بارزترین شاگردان اما بخاری -رحمه الله- می‏توان به افراد ذیل اشاره کرد:
خطیب بغدادی از فربری شاگرد بخاری نقل کرده که گفته است: افراد حلقه‏های استماع احادیث ‏صحیح بخاری که هم درس من بودند، هفتاد هزار نفر بودند.‏
امام بخاری- رحمه الله-  از حیث قدرت ضبط و قوت حافظه از نوابغ روزگار بود، هرگاه کتابی را یک بار ‏مطالعه می‏کرد، آن کتاب در حافظه‏اش می‏ماند. یکبار، همدرسانش که هنوز از قدرت حافظه ‏او آگاهی نیافته بودند، هنگامی که احادیثی را استماع می‏نمودند و آنها را یادداشت می‏کردند، ‏می‏دیدند که امام بخاری احادیث را یادداشت نمی‏کند، لذا او را به تنبلی متهم کرده و ملامت می‏‏نمودند که چرا وقت خود را بیهوده صرف می‏نمایی. امام بخاری به آنان گفت: مجموع احادیثی ‏را که یادداشت کرده‏اید، پیش روی خود بگذارید که جمعا یازده هزار حدیث هستند، و من آنها ‏را از حفظ برایتان می‏خوانم، سپس تمام آن احادیث را از حفظ قرائت کرد.
امام بخاری- رحمه الله-  مدتی زیادی در مدینه منوره به فراگیر حدیث پرداخت، و در همان جا به تألیف دو ‏کتاب مهمش همت گماشت، چنانکه او خود گفته است: «در هجده سالگی در روضه مطهر ‏نبوی، در شب‏های مهتابی کتاب “قضایا الصحابه” و کتاب “التاریخ الکبیر” را تألیف نمودم.»‏
آنچه محدثان معاصرامام بخاری را در حیرت انداخته بود، اوج قوت حافظه و ثبت و ضبط وی بود، او نه ‏تنها در متن احادیث، بلکه در اسناد متعدد تمام احادیث و حتی تقدیم و تأخیر نام راویان آن اسناد، از هوش و حافظه بسیار بالایی برخوردار ‏بود. هنگامی که قدرت ضبط و حافظه او در جهان اسلام انتشار یافت، برخی به آن احساس ‏سرفرازی می‏کردند و برخی هم از روی حسادت، چنین قدرتی را برای حافظه امام بخاری یک مبالغه ‏اغراق‏آمیز وغیرقابل قبول می‏دانستند. لذا برای تحقیق این مطلب دو مرتبه او را امتحان کردند، ‏یک بار در بغداد، و یک بار در شهر سمرقند که در اینجا به عنوان نمونه واقعه آزامایش وی توسط علمای سمرقند ذکر می‏شود.‏
هنگامی که امام بخاری وارد شهر سمرقند شد، حدود چهار صد نفر از اساتید و طلاب حدیث سمرقند ‏یک هفته دور هم جمع شدند، و برای اینکه امام بخاری را از حیث روایت در اشتباه بیندازند مجموعه‏ای از احادیث را جمع آوری نموده و در سلسه اسناد آنها تغییراتی آوردند، آنان سلسله سندهای ‏شام را در سلسله سندهای عراق و سلسله سندهای عراق را در سلسله اسناد شام وارد کردند، ‏و به این ترتیب در اسناد و متون یک سلسله احادیث دیگر، تغییراتی آوردند، سپس این احادیث را با همان سندهای متغیر نزد امام بخاری قرائت کردند، و امام ‏بخاری بعد از آنکه تمام اسناد تبدیل شده آنها را شنید، تمام آن احادیث را به ‏صورت اصلی و واقعی خود برگرداند به طوری که آن چهار صد نفر نتوانستند در ‏تصحیح اسناد تبدیل شده این مجموعه از احادیث، اشتباهی از وی مشاهده نمایند.‏
امام بخاری- رحمه الله- در جریان برگشتش به بخارا با مشکلات زیادی روبرو گردید، که از آن جمله حسدورزی یک عده ‏مغرض در نیشاپور، به هنگام اقامتش در آنجا بود، وی پس از اینکه به بخارا برگشت نیز  با ‏مشکلاتی روبرو گردید؛
یک بار “خالد بن احمد ذهلی”، فرماندار شهر بخارا و نماینده تام‏الاختیار خلیفه ‏عباسی، توسط شخصی از امام بخاری دعوت کرد تا در قصر او به فرزندانش “الجامع صحیح، ‏و”التاریخ الکبیر” را تدريس نماید، اما از آنجایی که امام بخاری به غایت اهل عزت نفس بود و هرگز در مقابل زر و زور ‏سر فرود نمی‏آورد و به هیچ قیمتی حاضر نبود که عزت و کرامت علم مورد تحقیر قرار گیرد، دعوت او را نپذیرفت، و در جواب فرستاده خالدبن احمد گفت: «به فرماندار شهر ‏بگو من علم را خوار و ذلیل نمی‏کنم، و نه آن را به دروازه‏های سلاطین حمل می‏کنم، اگر والی ‏نیازی به علم داشته باشد، باید به مسجد و یا به خانه‏ام حاضر شود.»
اینجا بود که خالدبن احمد ذهلی بنای مخالفت با امام بخاری را آغاز نمود و به بهانه های مختلف وی را می‏آزرد تا اینکه بالاخره این محدث کبیر را از شهر بخارا اخراج نمود. امام بخاری بناچار به روستای “‏خرتنگ” در دو فرسخی سمرقند نزد اقوام و خویشاوندان خود سکونت گزید، ایشان مدتی را در این روستا سکونت گزید تا اینکه درهمین مکان دچار مریضی شد و در شب شنبه مصادف عید رمضان سال 256هـ دار فانی دنیا را وداع گفته و به دیار باقی شتافت.‏
مؤلفات امام بخاری و “الجامع الصحیح”‏
امام بخاری- رحمه الله- کتاب‏های بسیار مفیدی را تألیف نموده است، ازآن  جمله می‏توان به کتابهای “التاریخ الکبیر”، “التاریخ الاوسط”، و “التاریخ الصغیر”، “الادب المفرد”، “جزء قراءة خلف الإمام”، “جزء أحادیث رفع الیدین” و.. اشاره نمود. اما مهمترین ‏و بارزترین تألیف امام بخاری کتاب ” الجامع الصحیح” (صحیح بخاری) است.‏
صحیح بخاری، که اصل نامش: “الجامع الصحیح المسند من أحادیث الرسول ‏ ‏و سننه و أیامه” است، و اختصاراً از آن به “الجامع الصحیح” و یا “صحیح بخاری” نیز یاد می‏شود، ‏از مهمترین تآلیفات امام بخاری و همچنین از معتبرترین کتاب‏های حدیث در محافل اهل سنت به شمار ‏می‏آید.‏