مقدمه:با بررسی سیرت رسول الله ـ صلی الله علیه و سلم ـ به این حقیقت پی می بریم كه تمام خوبی ها در زندگی فردی و اجتماعی ایشان وجود داشته است. ایشان فرامین الهی را به طور كامل انجام می دادند و از انجام نكات ریز اخلاقی نیز كوتاهی نمی نمودند. از این رو در توصیف ایشان شاید گزافه نباشد اگر بگوییم: «آنچه خوبان همه دارند تو تنها داری»

خداوند متعال نیز زندگی آن حضرت را الگوی مناسب برای مؤمنان معرّفی نموده است: « لقد کان لکم فی رسول الله أسوة حسنة » و ضمن یادآوری دوستی پیامبرش، مسلمانان را به اتباع و پیروی از ایشان دستور داده است.:« قُلْ إِن كُنتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِی » و صحابه ی بزرگوار، این زندگی نورانی را الگوی خویش قرار دادند که خداوند آنها را دوست گرفت و مورد بخشش قرار داد تا در دنیا و آخرت سرافراز گردیدند. آنجا كه بشارت داد: « یحْبِبْكُمُ اللّهُ وَیغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ»
در اینجا چند نكته از سیره ی رسول الله ـ صلی الله علیه و سلم ـ را مرور میكنیم تا ضمن یادآوری آن نكات طلایی، الگویی برای زندگی خود نیز ترسیم نماییم.

كسب دانش در سیره رسول الله ـ صلی الله علیه و سلم ـ
پیامبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ در طول زندگی خویش برای كسب علم و دانش تأكید بسیاری نمودند و همگان را به فراگیری دانش فرا می خوانند .
فراگیری دانش در نزد ایشان چنان مهم بود که به مشرکینی که در جنگ بدر، به اسارت مسلمانان در آمده بودند و توان پرداخت پول برای آزادی خود را نداشتند، اعلام کردند که: در صورت آموزش خواندن و نوشتن به ده نفر از کودکان مسلمان، آزاد میشوید. با اجرای این برنامه، بسیاری از کودکان مسلمان خواندن و نوشتن را آموختند.
ایشان با این عمل اولین قدم برای مبارزه با بیسوادی و نشر خواندن و نوشتن را برداشتند.
از این جهت، فراگیری قرآن و مسایل دینی در بین صحابه بسیار معمول بوده و مسجد از جایگاه خاصی در آموزش مسلمانان برخوردار بوده است. بعضی از صحابه نیز كه سواد خواندن و نوشتن داشتند «اصحاب صفه» را آموزش می دادند. از جهتی، همیشه حلقات تدریس و تعلیم در مسجد تشكیل می شد و پیامبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ یارانش را جهت شركت در آن جلسات تشویق می نمودند.
در حدیث آمده است كه: روزی پیامبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ وارد مسجد شدند و دو گروه را دیدند که، یک گروه به عبادت مشغولند و گروه دیگر به تعلیم و آموزش.
پیامبرـ صلی الله علیه و سلم ـ فرمودند: «هر دو گروه كار خوب انجام می دهند اما یک گروه از دیگری بهتر است. گروه اول دعا می كنند، اگر خداوند بخواهد دعایشان را قبول میكند. ولی گروه دیگر به مردم علم می آموزند، و من معلم مبعوث شده ام. سپس با گروه دوم نشستند.
رسول خداـ صلی الله علیه و سلم ـ تلاش میكردند تا علم و دانش در همه مناطق و سرزمین های اسلامی منتشر شود از این رو، به كســـــــــانی که به مناطق مختلـــف می فرستادند سفارش میكردند تا در تعلیم قرآن و آموزش مردم بکوشند. از آن جمله: زمانی كه معاذ بن جبل را به یمن فرستادند فرمودند: «ای معاذ! به آنان کتاب خدا بیاموز و آنها را به اخلاق نیک تربیت کن… »

اخلاق پیامبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ
اخلاق اجتماعی پیامبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ همواره الگویی كامل برای اصحاب بوده است. ایشان با اخلاق نیک و پسندیده ی خود موجب شدند تا بسیاری از افراد به دین اسلام علاقمند شوند و ایمان بیاورند.
رسول خدا ـ صلی الله علیه و سلم ـ بردبارترین، شجاع ترین، عادل ترین و پاک دامن ترین مردم بوده اند.
آن حضرت شخصیتی فروتن، خوش سخن وخوشرو بوده و با مردم با محبت و مهربانی رفتار می كردند. دارای صفات صادق و امین بوده، مردم به صداقت و امانتش اعتماد كامل داشتند.
پیامبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ همواره به عهد و پیمان خود وفادار بوده، هیچگاه عهدی را كه بسته بودند نقض نمی كردند.
با توجه به آنكه خود، دارای عالیترین مقام انسانی بودند، از همه مردم بیشتر تواضع داشتند. لباس خویش را وصله نموده و كفش خود را پینه می زدند. در امور خانه به خانواده خود خدمت كرده و با همسران مهربان بودند. از همه كس باحیاتر بوده، به چهره ی كسى خیره نمی شـــــدند. خود، گوسفنــــدان را می دوشیدند. با بندگان و غلامان غذا خورده، بر روی زمین می نشستند.
خداوند متعال در کلام پاکش اخلاق آنحضرت را می ستاید و ایشان را مخـــاطب قــرار داده می فرماید: وَإِنَّکَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِیمٍ (قلم/ ۴)
« و به راستى تو بر خلق و خوى بس بزرگى هستى.»

عفو و بخشش پیامبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ
عفو و بخشش نیز در سیره ی پیامبر از جایگاه والایی برخوردار بوده است. ایشان در حدیثی عفو و گذشت را از بهترین خوبیهای دنیا و آخرت برشمردند و خود نیز نسبت به افراد خطاكار گذشت داشته و خطای آنان را می بخشیدند.
روز جنگ احد كه عموی پیامبر حضرت حمزه به همراه 72 تن از اصحاب به شهادت رسیدند در زندگی پیامبر سختترین روز یاد شده است. قاتل حضرت حمزه، غلامی به نام «وحشی» بود كه بعد از شهادت حضرت حمزه، گوش و بینی ایشان را نیز برید.
وحشی در روز فتح مكه به خدمت پیامبر رسید و مسلمان شد.   
پیامبر گرامی اسلام او را بخشیدند و این بخشش پیامبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ چنان بر وی اثر گذاشت كه یكی از مدافعان اسلام گردید و به جبران قتل حضرت حمزه، در جنگ با «مسیلمه كذاب» كه ادعای پیامبری داشت، شركت نمود و او را كشت.
 
سخاوت پیامبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ
پیامبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ از همه مردمان بخشنده تر و دست و دلبازتر بود، هیچ دینار و درهمی شب در نزد او نمی ماند و اگر پولی باقی می ماند و كسى را پیدا نمی كرد كه به او بدهد و شب فرا می رسید، به خانه نمی رفت تا آن را به نیازمندش می رساند. سابقه نداشت هیچ درخواست کننده ای از بخشش ایشان محروم شود. از آنچه خدا به او داده بود تنها به مقدار قوت خود از ساده ترین چیزى كه در دسترس بود برداشت می كرد و بقیه آن را در راه خدا خرج می نمود.  كسى از او چیزى نمی خواست مگر این كه به او می بخشید.
این خصیصه، در ایشان چنان قوی بود که در حال فقر و نداشتن هم درخواست کنندگان را رد نمی کرد، چنانچه شخصی خدمت آن حضرت آمد و درخواستی كرد، پیامبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ فرمود: چیزى نزد ما نیست، ولى به حساب ما بخر، هر وقت چیزى دست ما آمد، آن را ادا مى كنیم .
مردى خدمت آن حضرت آمد. پیامبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ گوسفندى به او مرحمت نمود.او به میان قوم خود برگشت و گفت : مسلمان شوید كه محمّد به قدرى مى بخشد كه كسى از تنگدستى نهراسد.
هرگز در جواب درخواست كننده « نه» نمی گفت.
روزی پول بسیاری خدمت آن حضرت آوردند، پولها را روى حصیر قرار داد و همه را تقسیم كرد و هیچ مستمندى را ناامید نكرد تا پولها تمام شد.
ابن عباس می گویند: نبی اکرم ـ صلی الله علیه و سلم ـ از همه ی مردم بخشنده تر بودند؛ در ماه رمضان که جبرئیل بیشتر به ملاقات آنحضرت می آمد، بخشنده تر از همیشه میشدند. [صحیح بخاری]
بالاترین درجه ی  سخاوت، ایثار است. گاهی انسان چیزی که خود به آن نیاز شدید دارد، را در اختیار دیگران قرار می دهد، این ایثار است یعنی: ترجیح دادن دیگران بر خود.
و این صفت نیک در زندگی پیامبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ و صحابه ـ رضی الله عنهم ـ بسیار دیده شده است، چنانچه مردی خدمت رسول الله ـ صلی الله علیه و سلم ـ آمد و گفت: من بسیار درمانده و نیازمندم، رسول الله ـ صلی الله علیه و سلم ـ نزد بعضی از همسرانش فرستاد. همسرشان فرمود: سوگند بذاتی که تو را بر حق فرستاده، نزد من جز آب، چیزی وجود ندارد.
باز به نزد دیگری فرستاد. او نیز چنین فرمود. تا اینکه همه آنها چنین گفتند: نه! سوگند بذاتی که تو را بر حق فرستاده، نزد من جز آب چیز دیگری وجود ندارد،
سپس پیامبر گرامی اسلام ـ صلی الله علیه و سلم ـ فرمود: چه کسی این شخص را امشب مهمانی می کند؟
 مردی از انصار گفت: من یا رسول الله! پس او را به خانه اش برد و به همسرش گفت: آیا چیزی داری تا مهمان رسول الله ـ صلی الله علیه و سلم ـ را گرامی بداری؟زنش گفت: جز غذای کودکان چیزی ندارم.
انصاری گفت: كودكان را به چیزی مشغول ساز، و هرگاه غذا خواستند، آنها را خواب گردان و هنگامی که مهمانمان آمد چراغ را خاموش کن و چنان وانمود کن که ما نیز غذا می خوریم. پس آنها نشستند و مهمان غذا خورد و هر دو گرسنه خوابیدند. وقتی صبح شد انصاری خدمت پیامبر گرامی آمد. رسول اللهـ صلی الله علیه و سلم ـ فرمود: خداوند از کاری که شب با مهمان خودتان کردید به شگفت آمده است.

عبدالقادر تاجیکی