مرکز شبه‌جزيره کريمه، «سيمفروپل» نام دارد يا «آق‌مسجد»؟ شبه‌جزيره کريمه بخشي از جهان اسلام است يا سرزمين روس‌ها؟ اين‌ها چيزهايي است که در اين چند روزه کم‌تر به آن پرداخته مي‌شود و يا به عبارتي هيچ توجهي به آن نمي‌شود، چرا که اکثر مردم شناختي از اين شبه‌جزيره استراتژيک نداشته‌اند.

نام شبه‌جزيره «کريمه» به صورت «قرم» در متون کهن تاريخي و اسلامي آمده است و در طول تاريخ سرزميني شناخته شده به شمار مي‌رفته است. هم‌اکنون 12 درصد از جمعيت دو ميليوني شبه‌جزيره کريمه را مسلمانان تاتار تشکيل مي‌دهند. زبان آن‌ها شاخه‌اي از زبان ترکي است. اکثر آنان مسلمان حنفي مذهب هستند.

گرچه تاتارها از صحراي گبي مغولستان برخاسته‌اند، اما هم‌اکنون در منطقه وسيعي از روسيه و کشورهاي اطراف آن زندگي مي‌کنند. تاتارها در ميان اروپايي‌ها با نام‌هايي هم‌چون ترکان قبچاق، بلغارهاي ولگا، آلان‌ها يا کيماک‌ها شناخته شدند. مهاجرت به غرب از سوي تاتارها با مطيع شدن در برابر مغول‌ها آغاز شد.

«سيمفروپل» مرکز جمهوري خودمختار کريمه با نام «آق‌مسجد» (مسجد سفيد) در ميان تاتارها و مردم ترکيه شناخته مي‌شود. اين نام در سال 1783 و پس از تصرف خانات کريمه، توسط امپراتوري روسيه به سيمفروپل تغيير داده شد و تبديل به مرکز شبه‌جزيره کريمه شد. اين شهر 340 هزاري (2001) در دوران باستان به عنوان شهري سکايي و با نام سکائيه مطرح بوده است.

سيمفروپل يا آق‌مسجد در اواخر قرن پانزدهم ميلادي توسط «منگلي گيراي خان اول» از خان‌هاي تاتار به صورت يک قلعه با نام «کالگاي» ساخته شد. 60 سال بعد يعني در سال 1508 ميلادي، يک مسجد بزرگ از سوي «عبدالرحمن بيگ پسر علي بيگ» در اين منطقه ساخته شد. از آن به بعد اين منطقه تبديل به شهر شد و نام خود را از همين مسجد گرفت و به «آق‌مسجد» معروف شد.

نام‌هاي ترکي و اسلامي ديگر شهرها و روستاهاي اين شبه‌جزيره، نشان دهنده اصالت اسلامي آن است. «آجي ابراهيم»، «آغاج‌ائلي»، «آلما»، «آنا ائلي»، «جعفربردي»، «جمعه کيسه‌کاراتوک»،‌ «چلمه‌جي»، «چشمه‌جي»، «دؤرد کول»، «محمود سلطان»،‌«ملا ائلي»، «شيخ کؤي»، «تخته جامع» (به معني مسجد چوبي)، «ترمنچي» از جمله اين اسامي که همگي به روسي تغيير نام داده‌ شده‌اند.

«اوليا چلبي» سياح معروف عثماني در سال‌هاي 1665 ـ‌1666 از اين شهر ديدار کرده است. وي در کتاب خود سياحتنامه اوليا چلبي درباره اين شهر اشاره مي‌کند که «آق‌مسجد» در شرق «باغچه‌ساراي» (پايتخت کريمه در آن زمان)‌ دو هزار خانه پوشيده شده با کاشي دارد. 200 دکان دارد، 8 مسجد و يک کاروانسرا و حمام و 350 روستا دارد. مردم شهر جملگي تاتارند.

اوليا چلبي ضمن اشاره به دو مسجد معروف «منگلي گيرا» و «عبدالرحمن‌بيگ»، چنين مي‌گويد که تاريخ 914 (1508 ميلادي)‌ بر سردر مسجد منگلي خان به عنوان تاريخ بناي مسجد حک شده بود. وي هم‌چنين اشاره به وجود سه تکيه و دو مدرسه در اين شهر مي‌کند.

«سيمون پالاس» سياح ديگري است که در سال 1850 ميلادي يعني 250 سال بعد از اوليا چلبي و 67 سال پس از اشغال توسط روس‌ها به آن‌جا سفر کرده در سفرنامه خود اشاره مي‌کند که مسجدي در اين شهر تبديل به پادگان شده است. در سال 1797 نيز کليسايي از سوي روس‌ها در آن ساخته شده که ارامنه از آن استفاده مي‌کنند. در آن دوره اين شهر 13 هزار نفر جمعيت داشت که اغلب آن‌ها تاتار بودند.

 دوره سلطنت خانات کريمه از سال 1441 تا 1783 بود. اين شبه جزيره از سال 1478 تحت تابعيت امپراتوري عثماني درآمد. در سال 1774 در پي جنگ بين روسيه و عثماني، جمهوري خانات کريمه به عنوان يک کشور مستقل به رسميت شناخته شد. اما مجدداً در سال 1783 از سوي روسيه اشغال شد. در سال 1944 ميلادي اغلب تاتارهاي کريمه که آن زمان جمعيتي 300 هزار نفري داشتند، از سوي استالين به آسياي ميانه تبعيد شدند. حتي يوناني‌ها، ارمني‌ها و بلغارهاي شبه‌جزيره کريمه نيز تبعيد شدند و  روس‌ها تبديل به اکثريت آن شدند. در سال 1954 خروشچف در تقسيمات داخلي شوروي، کريمه را از روسيه جدا و به اوکراين داد. بعد از فروپاشي شوروي، کريمه به صورت منطقه خودمختار تحت حکومت اوکراين درآمد. بدين ترتيب هم‌اکنون پنج ميليون و نيم تاتار در روسيه، سيصد هزار در ازبکستان، 250 هزار در قزاقستان، يکصد هزار در تاجيکستان، 60 هزار در ترکمنستان و 50 هزار تاتار در قرقيزستان زندگي مي‌کنند. هزاران تاتار نيز در ترکيه زندگي مي‌کنند. جمعيت تاتارهاي اوکراين نيز 250 هزار نفر است.

در سال 1988 ميلادي به تاتارهاي تبعيد شده اجازه داده شد تا مجدداً به سرزمين آبا و اجدادي خود بازگردند. بدين ترتيب اغلب تاتارهاي ساکن در ازبکستان مجدداً به شبه‌جزيره کريمه بازگشتد.

تاتارهاي مسلمان و ترک‌زبان کريمه گرچه هم‌اکنون تنها 12 درصد از جمعيت شبه‌جزيره کريمه را به خود اختصاص داده‌اند اما گذشته‌ها حکايت ديگري دارد. آنان در حقيقت ميراث‌داران حکومت و سلطنتي اسلامي در گذشته‌ها نه چندان دور هستند. آن‌ها هرگز حاضر نيستند بار ديگر به زير يوغ روسيه بازگردند. آنان به نوعي همه‌پرسي استقلال از اوکراين را تحريم کردند. هم‌زبانان آن‌ها هنوز هم در جمهوري‌هاي مختلف روسيه زير فشار زندگي مي‌کنند. زبان و دين آن‌ها به شدت از سوي زبان روسي و دين مسيحيت تهديد مي‌شود.

شايد تاتارها به رهبري مصطفي جميلوف با قرار گرفتن در شرايط فعلي ناچار به پذيرش وضعيت جديد خود شوند و يا شايد اندکي بعد، پاي جهادي‌هاي قفقاز به اين منطقه هم باز شود و دردسرهاي جديدي براي روسيه دست و پا کنند.

با اين حال گويا ولاديمير پوتين با مصطفي جميلوف رهبر تاتارهاي کريمه گفت‌وگوي تلفني مفصلي ترتيب داده تا بتواند نظر آنان را به خود جلب کند. پوتين وعده داده که بخشي از صندلي‌هاي پارلمان اين شبه‌جزيره را به تاتارها اختصاص خواهد داد و از آن‌ها به تناسب جمعيت‌شان در پست‌هاي گوناگون دولتي استفاده خواهد کرد.

پارلمان اوکراين نيز مذاکراتي با تاتارها ترتيب داده بود تا بلکه بتواند از اين اقليت مخالف پيوستن به روسيه براي جلوگيري از دو پاره شدن اوکراين استفاده کند. پارلمان اوکراين وعده‌هايي در خصوص احقاق حقوق تاتارها داده است. از جمله اين وعده‌ها رسميت بخشيدن به زبان تاتاري در کنار زبان روسي و اوکرايني است.

هزاران تاتار در نزديک‌ترين سرزمين از سوي جنوب به کريمه، يعني در ترکيه زندگي مي‌کنند. ترکيه نيز گرچه خود را به نوعي قيم ترکان جهان مي‌داند، اما در موقعيتي که دو ابرقدرت سنتي جهان يعني روسيه و آمريکا بر سر اوکراين رو در روي هم ايستاده‌اند، ترجيح مي‌دهد در آرامش اوضاع را رصد کند.

هم‌اکنون اين شهر به عنوان مرکز تاتارهاي کريمه مطرح است و «مجلس ملي تاتار» کريمه در اين شهر قرار دارد. بزرگ‌ترين مسجد اين شهر در حال حاضر «مسجد کبير» نام دارد. مراکزي هم‌چون «دانشگاه تربيت تاتار»، «کتابخانه ملي تاتار»، «تئاتر تاتار»، «اتحاديه نويسندگان تاتار» «اتحاديه نقاشان تاتار» و تشکل‌هاي و نهادهاي ديگر متعلق به تاتارهاي مسلمان در اين شهر فعال است.
به هر حال اکنون مردم اين شبه‌جزيره 2 ميليون نفري به الحاق به روسيه رأي داده‌اند. روسيه تقريباً اين شبه‌جزيره را اشغال کرده است. آمريکا، اروپا و دولت مرکزي اوکراين اين همه‌پرسي را غيرقانوني خوانده‌اند و حتي در حال فراهم کردن مقدمات تحريم روسيه هستند.
به قلم: داود بهلولي
منبع: دین آن لاین