غیبت و سخن چینی عوامل مهمی در ایجاد فتنه و فساد هستند و کسی که زیاد شوخی کند، از غیبت مصون نمی‌ماند. چون کسی که زیاد صحبت کند، دچار خطای گفتاری زیادی شده و به گناه مبتلا می‌شود، و او طبق گمان خود فکر می‌کند که شوخی‌های غیر عمدی است و گناهی ندارد. و این فرموده رسول خدا ـ صلی الله علیه و سلم ـ در مورد غیبت را درک نکرده که فرمودند: غیبت یعنی اینکه بردارت را با چیزهایی یاد کنی که خوش ندارد. (رواه مسلم).

الحمد لله والصلاة والسلام على رسول الله وآله وصحبه ومن والاه.
برخی مردم با شوخی در صدد مسخره کردن و تحقیر دیگران‌اند، در حالی که خداوند از این کار بازداشته است. پروردگار متعال فرموده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا لَا يَسْخَرْ قَومٌ مِنْ قَوْمٍ عَسَى أَنْ يَكُونُوا خَيْرًا مِنْهُمْ وَلَا نِسَاءٌ مِنْ نِسَاءٍ عَسَى أَنْ يَكُنَّ خَيْرًا مِنْهُنَّ وَلَا تَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمَانِ وَمَنْ لَمْ يَتُبْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ» (الحجرات: 11) «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! نباید گروهی از مردان شما گروه دیگری را استهزاء کنند، شاید آنان بهتر از اینان باشند، و نباید زنانی زنان دیگری را استهزاء کنند، زیرا چه‌بسا آنان از اینان خوبتر باشند، و همدیگر را طعنه نزنید و مورد عیبجوئی قرار ندهید، و یکدیگر را با القاب زشت و ناپسند مخوانید و منامید. (برای مسلمان) چه بد است، بعد از ایمان آوردن، سخنان ناگوار و گناه‌آلود (دالّ بر تمسخر، و طعنه زدن و عیبجوئی کردن، و به القاب بد خواندن) گفتن و بر زبان راندن! کسانی که (از چنین اعمالی و اقوالی) دست برندارند و توبه نکنند، ایشان ستمگرند (و با سخنان نیشدار، و با خرده‌گیریها، و ملقّب گرداندن مردم به القاب زشت و توهین‌آمیز، به دیگران ظلم می‌کنند).»
خداوند اهل ایمان را از مسخره کردن دیگران، گرچه دارای صفات و شرایطی خاص هستند، منع نموده است. چرا که بسا اوقات فردی که مورد تمسخر و تحقیر قرار می‌گیرد، از کسی که او را به سخره گرفته و به دید حقارت و پستی می‌نگرد نزد خداوند بهتر، با ارزش‌تر و محبوب‌تر باشد.
و دیگر اینکه خداوند از ناسزا گفتن و رد و بدل کردن الفاظ زشت و رکیک نیز منع کرده است، چرا که باعث ایجاد کینه شده و افراد را دچار لغزش‌ها و خطاهای جاهلانه می‌نماید.
کسی که به فرموده‌های خداوند توجهی نداشته باشد و به تحقیر دیگران بپردازد، بر خودش ظلم کرده است  و کسی که ظلم را پیشه سازد خویشتن را برای انتقام خداوند آماده کرده است. مسخره کردن از درون انسان‌های ناشایست و پلیدی بر می‌خیزد، که ملوث به خودبینی و غروراند.  فرد به خاطر خودبینی‌ای که در وجودش دارد به تمسخر و ایذاء دیگران می‌پردازد. ابلیس نیز مقام آدم را کوچک شمرد و با تمسخر گفت: «من از او بهتر هستم.» نتیجه‌اش چنین شد که فرجامی زیان بار عایدش گشت؛  چرا که اگر او با دقت بیشتری به صفات آدم می‌نگریست قطعا می‌دید که آدم صفات و ویژگی‌های ممتاز زیادی دارد. خداوند در وجود آدم صفاتی گذاشت که شیطان از آن بی بهره بود. لذا با تمسخر و تحقیرِ آدم، او که در زمینه عبادت طاووس فرشتگان بود، رهبر و پرچم‌دار شرارت و بدی شد و تکبر و خود بزرگ‌بینی‌اش او را به جایی‌رساند که خود را مستوجب غضب و نفرین خداوند کرد. اگر همین شرارت درونی‌اش بر او غلبه نمی‌کرد قطعا به فضیلت و برتری آدم نزد خداوند پی‌می‌برد و آدم را حقیر نمی‌دانست و به سخره نمی‌گرفت.
مسخره شدنِ یک انسان به وسیله انسان دیگر همانند پتکی بزرگ است که پایه‌های روابط انسانی را در هم می‌کوبد و از بین می‌برد و برای ایمان خود شخص شری ویرانگر است.  چرا که فرد با بهره بردن از برتری مالی، نسبی یا پست و مقام خود در پی تحقیر و به تمسخر دیگران است، بدون اینکه بداند شاید آنها صفات والایی داشته باشند که اصلا در خود او وجود ندارد.  و اینها همگی ابزار و ترفندهای شیطان است تا بدین صورت انسان‌ها را از هم جدا نموده و تخم کینه و دشمنی را در قلوب آنها بکارد.ر

قرآن کریم این نکته را به اهل ایمان یاد آور می‌شود که همه آنها به‌مثابه یک تن و جان هستند. می‌فرماید: «وَلَا تَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ» چرا که هر کس از دیگری عیب جویی نماید، گویا از خودش عیب جویی نموده است.
عیب جویی و لقب بد گذاشتن بر دیگران از جمله نکاتی است که افراد آن را خوش ندارند و گمان می‌کنند که به‌خاطر تمسخر یا تحقیر، چنین القابی بر روی آنها گذاشته شده است و هر مؤمن این حق را بر گردن مؤمن دیگر دارد که او را به گونه‌ای که خوش ندارد، صدا نزند. بر همین اساس افرادی که در صدر اسلام ایمان می‌آوردند اگر نام یا لقب بدی داشتند پیامبر-صلی الله علیه و سلّم- آن نام را تغییر می‌دادند، چرا که باعث تحقیر آنها می‌گشت. آیه سوره حجرات، مؤمنان را شدیدا بر حذر داشته تا مبادا الفاظ فاسقانه و فاجرانه بر روی هم بگذارند، چرا که این عمل هم به نوع خود، بازگشتی به جاهلیت قلمداد می‌شود و هر کس که از این اعمال نابخردانه خود توبه نکند و دست نکشد،  بر خودش ظلم نموده و خود را مستحق عقاب و گرفت خداوند نموده است.
آیه کریمه به سه امر مهم که باعث ایجاد فساد در جامعه می‌شود و باید از آنها دوری کرد، اشاره می‌نماید: «طعنه زدن» ، «عیب جویی» و «لقب بد گذاشتن».
مسخره کردن بدین گونه است که فرد به برادر دینی خود به نگاه حقارت و کمتر بودن بنگرد و عیب جویی نیز بدین نحو است که عیب شخص را در جلوی رو  یا پشت سرش باز گو نمایند و لقب بد گذاشتن هم اینکه به او اسم یا صفت بدی نسبت داده شود که باعث ناراحتیش شده و از منزلت اجتماعی او بکاهد. از همین رو اسلام در راستای حفظ شأن اجتماعی و کرامت انسان‌ها قواعد و چارچوبی را معیین نموده است. در صحیح مسلم از حضرت جابر ـ رضی الله عنه ـ نقل شده که می‌گوید: از پیامبر-صلی الله علیه و سلّم- شنیدم که فرمودند: «مسلمان واقعی کسی است که دیگران از دست و زبان او در آرامش و امنیت باشند.» و در سنن ابن ماجه از حضرت ابوهریره ـ رضی الله عنه ـ روایت شده که پیامبر-صلی الله علیه و سلّم- فرمودند: «برای بدی شخص همین قدر بسنده است که برادرش را حقیر بشمارد.» و در مسند نیز از ام هانئ نقل شده که از رسول خدا -صلی الله علیه و سلّم- در مورد این آیه (وَتَأْتُونَ فِي نَادِيكُمُ الْمُنْكَرَ) پرسیدم. ایشان فرمودند: آنها به سمت کسانی که در راه عبور می‌کردند سنگ پرتاب کرده و آنها را به سخره می‌گرفتند و این همان کار ناشایستی بود که آنها مرتکب می‌شدند.

?? مزاح و شوخی قواعد و چارچوبی دارد:
اول اینکه با مزاح دروغی به دین نسبت داده نشود. این از نواقض دینی می‌باشد، چنانکه خداوند متعال فرموده است: :«ولَئِن سَأَلْتَهُمْ لَيَقُولُنَّ إنَّمَا كُنَّا نَخُوضُ ونَلْعَبُ قُلْ أَبِاللَّهِ وآيَاتِهِ ورَسُولِهِ كُنتُمْ تَسْتَهْزِءُونَ لا تَعْتَذِرُوا قَدْ كَفَرْتُمْ بَعْدَ إيمَانِكُمْ» (التوبة: 65، 66).
شیخ الاسلام ابن تیمیه ـ رحمه الله ـ در (مجموع الفتاوى، 7 / 273) فرموده است: استهزاء به خدا و آیات و پیامبرش کفری‌است که صاحبش را بعد از ایمان وارد کفر می‌کند. و امام ابن‌قدامه این نکته را به عنوان ارتداد از دین بر می‌شمارد.

?? فقط راست بگوید و دروغی در بین نباشد:
این نکات بالاخص برای کسانی‌ست که برای خنداندن دیگران متوسل به داستان‌ها و حکایت‌های دروغین می‌شوند. امام احمد ـ رحمه الله ـ در مسند خود نقل می‌کند که پیامبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ فرمودند: «وای بر کسی که سخن به دروغ می‌گوید تا دیگران را بخنداند، وای بر او.»  و نیز فرموده‌اند: گاهی مرد سخنی می‌گوید برای اینکه همنشینانش را بخنداند او خود را به قعر جهنم می‌اندازد. قطعا این چنین افراد به خاطر ضعف ایمان و دوری از یاد خدا و مصاحبت با افراد سوء که چیزهای حرام را برای آنها حلال و زیبا جلوه می‌دهند دست به چنین کارهایی می‌زنند.

?? تمسخر دیگران ممنوع:
این از زمره محرمات و گناهان کبیره است. خداوند متعال می فرماید: «يَا أَيُّهَا الَذِينَ آمَنُوا لا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِّن قَوْمٍ عَسَى أَن يَكُـونُوا خَيْراً مِّنْهُمْ ولا نِسَاءٌ مِّن نِّسَاءٍ عَسَى أَن يَكُنَّ خَيْراً مِّنْهُنَّ ولا تَلْمِزُوا أَنفُسَكُمْ ولا تَنَابَزُوا بِالأَلْـقَــــابِ بِئْسَ الاسْمُ الفُسُوقُ بَعْدَ الإيمَانِ ومَن لَّمْ يَتُبْ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ» (الحجرات: 11) ابن کثیر می‌گوید: مقصد آنها حقیر دانستن و کوچک دانستن و مسخره کردن دیگران بوده و این حرام است و از زمره صفات منافقین می‌باشد. (تفسير ابن كثير:7/376)
بر فرد مسخره کننده این ترس نیز وجود دارد که ممکن است خصلت و صفتی که دیگران را به خاطر آن مسخره می‌کند، خودش بدان مبتلا شود. نبی‌رحمت ـ صلی الله علیه و سلم ـ فرمودند: به برادرت نخند، ممکن است که خداوند بر او رحم کند و تو را بدان صفت مبتلا گرداند. (رواه الترمذي)
در روایت دیگری پیامبر مسلمان را از مسخره نموده مسلمان دیگر نهی‌کرده و فرموده‌اند: مسلمان برادر مسلمان است، نه به او ظلم می‌کند و نه او را می‌فریبد و نه او را تحقیر می‌نماید. ایشان سه مرتبه به سینه خود اشاره کرده و فرمودند: جایگاه تقوا اینجاست و برای بدی یک فرد همین قدر کافی است که برادر مسلمانش را حقیر بپندارد. از هر مسلمان بر مسلمان دیگر جان و مال و ابرویش حرام است. (صحیح مسلم.)

?? دیگران را نترساند:
ابوداود ـ رحمه الله ـ در سنن خود از ابن ابی لیلی نقل نموده: اصحاب پیامبر می‌گویند: ما با رسول خدا ـ صلی الله علیه و سلم ـ می‌رفتیم، یکی از آنها به خواب رفت و برخی دیگر او را به طنابی بستند. او ترسید. پیامبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ فرمودند: برای مسلمان جایز نیست که برادر مسلمانش را بترساند. (ابوداود) و در روایت دیگری از پیامبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ نقل شده که فرمودند: هیچ یک از شما کالای بردارش را نه به شوخی و نه جدی بر ندارد. (ابوداود)

??  پرهیز از زیاد سخن گفتن و مبالغه کردن:  
زیبنده است شوخی به اندازه‌ای باشد که به درازا نکشد. متانت و جدیت یکی از خصلت‌های مؤمن است و شوخی باعث می‌شود که نفس نسبت به اداء واجبات و وظایف بی‌توجه گردد. برخی از مردم به گونه‌ای هستند که گاه و بی‌گاه شوخی و مزاح می‌کنند و وقت معینی ندارند. امام غزالی در همین مورد هشدار داده و گفته است: یکی از اشتباهات بزرگ همین است که شوخی به عنوان یک حرفه و پیشه قرار بگیرد. (إحياء علوم الدين، 3/129).

?? به هرکس به اندازه شخصیتش به او ارج نهاده شود:
انسان‌های عالم و آگاهِ بزرگ سال دارای وقار و متانت و منزلت خاص اجتماعی هستند و گاهی شوخی کردن با آنها ممکن است به بی‌ادبی بینجامد، از همین رو باید از شوخی کردن با آنها اجتناب نمود. رسول خدا ـ صلی الله علیه و سلم ـ فرمودند: یکی از راه‌های اجلال خداوند، احترام گذاشتن به مسلمان مو سفید است. (رواه أبو داود). طاووس از ابن عباس ـ صلی الله علیه و سلم ـ نقل نموده احترام گذاشتن به عالم از سنت‌ها است. و یکی دیگر از آداب اسلامی این است با کسی که نسبت به طبیعت و خلق و خوی شوخی‌کننده شناختی ندارد، شوخی نشود، چرا که موجب حقیر شدن شوخی کننده و سبک پنداشتن وی می‌گردد. عمر بن عبدالعزیز ـ صلی الله علیه و سلم ـ نامه‌ای به عدی بن ارطاة می‌نویسد و در ضمن یادآور می‌شود که از شوخی اجتناب کن که مروت را از بین می‌برد.
?? با انسان‌های نادان هم شوخی نشود:
سعد بن ابی وقاص ـ رضی الله عنه ـ به فرزندش گفت: در شوخی کردن میانه رو باش چرا که زیاده روی در آن از ارزش تو می‌کاهد و انسان‌های نادان را بر تو جری و پررو می‌کند.

?? در خلال صحبت‌ها غیبت کسی نشود:
غیبت و سخن چینی عوامل مهمی در ایجاد فتنه و فساد هستند و کسی که زیاد شوخی کند، از غیبت مصون نمی‌ماند. چون کسی که زیاد صحبت کند، دچار خطای گفتاری زیادی شده و به گناه مبتلا می‌شود، و او طبق گمان خود فکر می‌کند که شوخی‌های غیر عمدی است و گناهی ندارد. و این فرموده رسول خدا ـ صلی الله علیه و سلم ـ در مورد غیبت را درک نکرده که فرمودند: غیبت یعنی اینکه بردارت را با چیزهایی یاد کنی که خوش ندارد. (رواه مسلم).
در ترمذی هم آمده که پیامبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ فرمودند: وقتی فرزند آدم صبح می‌کند همه اعضاء و جوارح او به زبان می‌گویند: ما وابسته به تو هستیم. اگر تو درست شدی ما هم درست می‌شویم و اگر تو کج‌روی کردی ما هم می‌لغزیم (ترمذی)  
در پایان از خداوند می‌خواهیم که ما را متخلق به آداب اسلامی نماید، و ما را به راه راست هدایت نماید. درود خدا بر پیامبرش محمد و آل و اصحاب او باد.

✍? أحمد سعد الدين / اسلام ویب
? ترجمه: عصمت الله تیموری