شمس الائمه سرخسی از شخصیت‌های بزرگ دینی است، اما منابع کافی برای شناسنایی ایشان وجود ندارد و کتب اعلام در مورد ایشان و زندگیشان و سال تولد وتعداد فرزندان و … چیزی ننوشته‌اند. در بعضی کتب تاریخ چنین نوشته اند که مولانای رومی از اولاد دختری ایشان می‌باشد، اما بعضی از شارحین و محققان مثنوی، این قول را غلو مریدان مولانا می‌دانند. به هر حال چه نوه‌ی شمس الائمه باشد یا نه، به قدر و منزلت شمس الائمه نمی‌افزاید و اکنون ما، تک تک افراد این مذهب، فرزند معنوی ایشان به حساب می‌آییم و برایشان دعای خیر می‌کنیم.

? مقدمه

در طول این چند سال که مشغول تحصیل علوم دینی هستم، نام علامه سرخسی را در کتاب‌های فقهی بارها دید‌ام، اما شخصیت همواره برایم ناشناخته بود. لذا بر آن شدم تا تحقیقی هرچند مختصر در مورد این عالم ربانی و شخصیت برجسته‌ی جهان اسلام داشته باشم تا هم خودم این فقیه متبحر را بهتر بشناسم و هم ایشان را به خوانندگان عزیز معرفی نمایم.

علامه شمس الدین سرخسی فقیه و عالمی بی‌نظیر و چهره‌ای شاخص از چهره‌های امت محمدی بوده است. در طول تاریخ مردان و مجاهدان زیادی  در عرصه علم و فقاهت درخشیده‌اند و زحمات زیادی در راه نشر و گسترش علوم دینی کشیده اند، به طوری که به نظر می‌رسد اگر چنین اشخاصی نبودند، علم و اندیشه دینی عقیم می‌ماند که یکی از این رادمردان علامه سرخسی است.

قطعاً هرکدام از این علماء و بزرگان همچون چراغی روشن در راه دین اسلام بوده‌اند و همۀ چیزهایی که مردم این عصر از علوم دینی همچون تفسیر، حدیث، فقه، اصول و…دارند حاصل زحمات و مرهون تلاش‌های این مجاهدان دین است.

? علامه سرخسی در کتاب اعلام النبلاء

کتاب «سیراعلام النبلاء» اینگونه به معرفی علامه سرخسی می‌پردازد: سرخسی ابوبکر محمد ملقب به شمس الائمة، فقیه و متکلم ایرانی، در بخارا تحصیل کرد و سپس به دربار خاقانیان در اوزکاند آمد. او به سبب اختلافی که با خاقان داشت دو سال به حبس محکوم شد و در زندان محبوس گردید. در همین ایام (در زندان)کتاب «المبسوط» را در فقه حنفی تالیف نمود. وی پس از آزادی به فرغانة رفت و بقیه‌ی عمر خویش را در آنجا گذراند.

در کتاب «المنجد فی الاعلام» در معرفی این شخصیت آمده است: محمد بن احمد بن ابی سهل شمس الائمة، فقیه حنفی من الکبار، ذو اجتهادات و هو علی ذلک مناظر اصولی نشا فی خراسان و اقام فی فرغانة حیث توفی فی ارجح الاقوالان 490ه 1097م

شمس الائمه از بزرگان فقهای حنفی و اهل اجتهاد بود. با وجود این اهل مناظره در اصول بود. در خراسان رشد نمود و در فرغانه زیست و طبق قول راحج به سال 490 هـ . ق مطابق با 1079 میلادی وفات یافت.

در دانشنامه «دانش گستر» این چنین نقل شده است: ابوبکر سرخسی محمد بن احمد متوفی483ق معروف به شمس الائمة سرخسی فقیه و اصولی حنفی، استادش عبدالعزیز حلوانی بود.

ابوبکر از مردم سرخس بود، اما در فرغانه سکونت می‌گزید و از طبقه‌ای به شمار می‌رفت که در مسائلی که صاحب مذهب در آن نص نداشت اجتهاد کرده‌اند.

از جمله آثار ایشان که از منابع مهم مذهب حنفی  به شمار می‌رود می‌توان به المبسوط اشاره نمود. ایشان کتاب المبسوط را در زندان نوشتند که حدود سی جلد دارد.

علامه در طول حیات خویش کتب دیگری همچون: شرح جامع الکبیر، اصول سرخسی، شرح ایسر الکبیر و… را تالیف نمودند.

? استادان علامه سرخسی

منابع اهل سنت در مورد شمس الائمة به تفصیل سخن نگفته‌اند، حتی مصحح المبسوط می‌نویسد که ما زیاد از زندگانی علامه سرخسی نمی‌دانیم و آن دو علت دارد: یکی اینکه ایشان در منطقه‌ای دور دست در (ماوراء النهر) زندگی می‌کردند و دوم اینکه قسمتی از عمرشان را در زندان سپری کرده‌اند.

در تاریخ فقط نام یک استاد را برایشان ثبت کرده‌اند و آن هم علامه حلوانی است.

شمس الائمه حلوانی یکی از فقهاء و اندیشمندان بزرگ جهان اسلام در فقه حنفی است. آنچه از کتاب تراجم و اعلام به دست می‌آید این است که علامه حلوانی در فقه، اصول و کلام رقیبی نداشته است. شمس الائمه سرخسی مصاحبت با شمس الائمه حلوانی را رها نکرده تا اینکه تمام علوم و فنون عصر خویش را نزد وی به مرحلۀ تکمیل رسانده است. آنگاه شروع به تصنیف و تدریس کرد تا اینکه از همۀ معاصرانش سبقت گرفت و از بزرگترین ائمه اهل سنت گردید.

لقب شمس الائمة هم لقبی بود که به استاد ایشان اختصاص داشت، اما خداوند متعال چنان وجود وی را سرشار از استعداد قرار داده بود که بعد از استادش این لقب به او انتقال یافت.

? ادب علامه در برابر کتاب

یکی از نشانه‌های طالب علم متقی ادب و احترام به عالمان و کتب دینی است.

بزرگان همیشه با احترام و ادب با کتاب‌ها برخورد کرده‌اند. شمس الائمة از جمله‌ی همین افراد بود، وی همیشه عادت داشتند که کتاب‌های دینی را با وضوء مطالعه می‌کردند وهرگز بدون وضوء به مطالعه کتب نمی‌پرداخت. در کتاب «تعلیم المتعلم» و هم چنین «مقدمه‌ی کنز» آمده است که زمانی شمس الائمه در حالی که مبتلا به بیماری اسهال شدید بودند، کتابی را مطالعه می‌کردند، ایشان تا اتمام مطالعه هفده مرتبه تجدید وضوء کردند. علامه بر این اعتقاد بودند که تکرار و مطالعه کتاب بدون وضوء برکت و نورانیت علم را کم می‌کند و برکت و نورانیت علم در وضوء گرفتن است.

? شمس الائمة و دوران زندان

در بعضی از کتب به این نکته اشاره شده است که سبب زندانی شدن شمس الائمة فتوایی بود که بر علیه یکی از پادشاهان خاقانیان داده بود. در تاریخ آمده که خاقان با ام‌ولدش(کنیزی که از او فرزندی داشت) و او را آزاد کرده بود بدون گذشتِ عده ازدواج کرد و شمس الائمة فتوا داد که این ازدواج ناجایز است. پادشاه از این فتوا خشمگین شد و از شمس الائمة خواست تا از فتوای خویش رجوع کند، اما ایشان از فتوای خود باز نگشتند، پادشاه دستور داد تا ایشان را به زندان بیندازند.

خداوند مردان بزرگ را می‌آزماید و استقامت آنان را بی اجر نمی‌گذارد. شمس الائمه در همان زندان شروع به تدریس کردند، خوشبختانه حکام وقت به او اجازه تدریس دادند. ایشان شروع به تدریس علوم فقهی کردند و شاگردان ایشان املاء می‌کردند که کتاب مبسوط را در همانجا تدوین کردند. زندانی شدن شمس الائمه اگر چه دوران سختی برای ایشان بود، اما دوران سرنوشت سازی برای فقه احناف بود.

? سخن آخر

شمس الائمه سرخسی از شخصیت‌های بزرگ دینی است، اما منابع کافی برای شناسنایی ایشان وجود ندارد و کتب اعلام در مورد ایشان و زندگیشان و سال تولد وتعداد فرزندان و … چیزی ننوشته‌اند. در بعضی کتب تاریخ چنین نوشته اند که مولانای رومی از اولاد دختری ایشان می‌باشد، اما بعضی از شارحین و محققان مثنوی، این قول را غلو مریدان مولانا می‌دانند. به هر حال چه نوه‌ی شمس الائمه باشد یا نه، به قدر و منزلت شمس الائمه نمی‌افزاید و اکنون ما، تک تک افراد این مذهب، فرزند معنوی ایشان به حساب می‌آییم و برایشان دعای خیر می‌کنیم.

در مورد محل دفن علامه هیچ اطلاعاتی در دست نیست به هر حال در هر نقطه‌ای از زمین که هستند رحمت و درود خدا بر ایشان باد.

ـــــــــــــــــــــــــــــ

منابع

1.المبسوط فی الفقه فی ثلاثین جزءا/شرح جامع الکبیر لشیبانی ص353

2.شرح جامع الکبیر امام محمد شیبانی ج2ص978

3.دانش نامه دانش گسترج1ص739

4.سیراعلام النبلاء

✍? مرتضی رحمانپور/ طلبه حوزه علمیه انوارالعلوم خیرآباد